Jan-Magnus Bruheim

1) http://www.allkunne.no/default.aspx?menu=25&id=9 :

Jan-Magnus Bruheim

Jan-Magnus Bruheim, diktar og forfattar. Han var først og fremst lyrikar, men skreiv også ein del prosa, deriblant ei rekkje barnebøker.

Bruheim vart fødd 15.2.1914 i Skjåk, der han også døydde 10.8.1988. Han tok framhaldsskule og ungdomsskule, men slutta etter eitt år på middelskulen. I åra 1957-61 arbeidde han som lærar, elles var han lenge gardsarbeidar på farsgarden, som broren seinare overtok. Forutan 18 diktsamlingar og ei rekkje prosabøker har han skrive to høyrespel som er sende i radio.

Bruheim reiste mykje rundt og las opp frå bøkene sine. Han tok samtida si på pulsen, men diktinga hans er likevel tid- og stadlaus. Eit sentralt tema er striden mellom det vonde og gode, mellom det lyse og mørke. Bruheim var ei tid medlem av Det litterære råd i Den norske forfatterforening. Han har blitt heidra med Doblougprisen, Sunnmørsprisen og Kulturprisen for Gudbrandsdalen.

Nært knytt til heimegarden

Bruheim voks opp som den fjerde i ein syskenflokk på seks på garden Larskvee i Lundagrende i Skjåk. I oppveksten fekk han ta del i eit rikt åndsliv. Mora, Torø Jonsdotter Lund, var musikalsk og ein dugande forteljar, men ho døydde då han var berre 14 år, og dette var eit hardt slag for heile familien. Faren, Mathias Bruheim, var indremisjonsmann og mykje med i fråhaldsarbeid og bygdepolitikk.

Bruheim hadde eit nært forhold til heimegarden og naturen ikring. Etter at syskena hans vaks til og flytte heimanfrå, blei han buande att heime på garden saman med faren, og dei to flytta i lag i ei eiga stove då den eldste broren Hans overtok. Bruheim deltok lenge i gardsarbeidet, men var helseveik. Han var ugift og levde i Skjåk heile sitt liv, med unntak av åra 1978-85, då han budde i Botnane i Bremanger.

Tidlaus om naturen og mennesket

Han fann tidleg ut at han ville verte diktar. Han tok til å skrive så snart han kunne setje saman ord, fortel han sjølv. I byrjinga heldt han dikta sine for seg sjølv, seinare sleit han for å få gje ut si første diktsamling. Gjennombrotet kom i 1941 med Stengd dør. Den siste samlinga hans, Spegelbrot, kom ut etter hans død i 1990. Det er gjeve ut to utval av dikta hans, Dikt 1941-1966 og Dikt i samling (1981), begge utvalde av Reidar Djupedal.

Diktinga til Bruheim representerte eit brot med den politiske lyrikken i 1930-åra. Den er i stor grad tidlaus og allmennmenneskeleg, og har sterke drag av naturstemningar og folkedikting. Eit tema som ofte går att er einsemd og trongen til kontakt med andre. Bruheim heldt seg mykje til den klassiske diktar-stilen med bunden verseform og rim. I ein periode kring 1970 var han likevel noko friare i stilen, før han seinare vende tilbake til ei meir klassisk dikting att.

Pedagogen og barnebokforfattaren

Bruheim hadde sterke pedagogiske evner. Skulen måtte styrke draumane og forteljargleda før teknikk og pedanteri tok borna, meinte han. Bruheim arbeidde sjølv i fire år som lærar i Skjåk og Vågå, men då skulesentraliseringa sette inn, sa han takk for seg. Vern om dei små grendeskulane vart ei av hans fane-saker.

I midten av 1950-åra tok Bruheim til å skrive diktbøker for born, noko han vann stor popularitet på. Dei fleste av desse bøkene er illustrerte av Reidar Johan Berle. Den mest vidgjetne av dei er truleg Reinsbukken Kauto frå Kautokeino (1966), som kom ut både på samisk og engelsk. Fleire av versa og rima hans er også tekne med i samleverk for lesing og song. Bruheim gav sjølv ut ein antologi over norske voggesongar (Den fyrste song (1967), saman med Oddny Auklend) og eit utval av eventyr frå Tusen og ei natt (1977-79, to band).

Prosatekstar og samfunnsengasjement

Først og fremst kjende Bruheim seg som lyrikar, men han våga seg også ut i både prosa og essay. Nokre av bøkene hans er samlingar av frittståande forteljingar eller noveller, som Møte i myrkret (1973). Dei kalla meg Jo (1962) og Ljosringen byggjer i stor grad på eigne barndomsminne, mens Tankefuglar i tunet (1980) inneheld ferdaskildringar frå nord og sør i landet. I 1974 kom prosasamlinga I kveldseto.

Bruheim var pasifist, tilhengjar av fredsrørsla og skreiv fleire stykke der han åtvara mot atomvåpen. Han besøkte mange land, mellom anna var han ei ferd til det krigsherja Tyskland i 1946. Som medlem av ein norsk freds- og kulturdelegasjon fekk han også høve til å besøke Sovjetunionen.

Kjelder:

Reidar Djupedal: ”Jan Magnus Bruheim”. I Mot-skrift. Arbeidsskrift for språk og litteratur, s. 20-77, nr. 2/1990

Gerd Solveig Kindingstad: Jan-Magnus Bruheims lyrikk: ein presentasjon. Hovudoppgåve i nordisk litteratur ved Universitetet i Oslo 1964

Bjarne Lindbekk: ”Ein drøymars kvide. Diktarrolla i Jan-Magnus Bruheims lyrikk”. I Norsk litterær årbok 1977. Oslo 1977

Johs. Myhren: ”Slik er Jan-Magnus Bruheim”. I Årbok for Gudbrandsdalen 1987, s. 63-72. Lillehammer 1987

Åse Skarpeteig: Jan-Magnus Bruheims barnelyrikk: lyrikk for barn?, Hovudoppgåve i nordisk. Universitetet i Bergen 1975.

2) http://www.snl.no/Jan-Magnus_Bruheim :

Jan-Magnus Bruheim, født 1914, død 1988, født i Skjåk, norsk forfatter. Ensomhet og kjærlighetslengsel preger de første diktsamlingene: Stengd dør (1941), Nordmed Bångråttjønn (1942), Yta og djupe (1945), mens fellesskap og medansvar – også for fenomener som ikke direkte er vårt ansvar – kommer inn i senere samlinger; som f.eks. i På skål-vekti (1947), Ord gjennom larm (1954), Vide er vegane (1960), Strålar over stup (1963), Ved kjelda (1972), Brevet til kjærleiken (1976), Leikande menneske (1982) og Årringar (1987). Den posthumt utgitte Spegelbrot (1990) er en samling aforismer og kortdikt.

Dikt i utval kom i 1966 og i 1981, og viser Bruheim som en moderne bygdedikter som bruker gamle motiver og formtradisjoner til nye emner, og når langt ut over det lokale. Som dikter for barn oppnådde han stor popularitet, med bøker som Skrythøna (1956), Hornsmeden (1958), Røyskatten (1961), Doggmorgon (1977), Den kvite hjorten (1980) og Morgonglede (1986). Som barnebokforfatter er det likevel med fortellinger som Reinsbukken Kauto (1963) og Mjo Monsemann (1970) han er best kjent. Doblougprisen 1963.

Utdypning:

Jan-Magnus Bruheim, født 15. februar 1914, fødested Skjåk, Oppland, død 10. august 1988, dødssted Skjåk. Forfattar. Foreldre: Gardbrukar Mathias Bruheim (1882–1967) og Torø Lund (1880–1929). Ugift.

Jan-Magnus Bruheim vart ein av dei fremste lyrikarane her i landet; han skreiv òg for barn, både dikt og forteljingar, og han vart ein kjend og kjær opplesar av eigne ting i radio og for skuleklasser kring i landet.

Bruheim gjekk framhaldsskule og ungdomsskule. Han begynte på toårig middelskule, men slutta etter det første året. Kvifor han ikkje fullførde middelskulen, har han fortalt i eit brev: «Eg greidde ikkje å sameine det med kontakten med naturen, med voksterlivet, med alt som levde og rørde seg rundt ikring. Eg ville heller vera med i arbeidet heime på garden.» Men i same brevet har han også sagt dette: «Jamvel frå så lenge sidan som før eg kunne lesa bøker, bar eg på draumen om å bli diktar.»

Bruheim vaks opp i ein heim der dei intellektuelle interessene var sterke. Foreldra hadde eit kristent livssyn, og dei humane og etiske grunnverdiane dei stod for, gjekk i arv til diktaren.

Han levde eit enkelt og kravlaust liv som gardsarbeidar. Men han var kosmopolitt. Han kjende samtida på pulsen og tok ut på lange reiser for å gjera seg kjend med andre land. Mellom anna gjorde han ei lang reise i Sovjetunionen, og han var i Amerika. 1941 debuterte han med diktsamlinga Stengd dør, og Arnulf Øverland var mellom dei som straks såg stordomen hos denne smålåtne bondeguten frå Gudbrandsdalen.

Jan-Magnus Bruheim gav ut 18 diktsamlingar. Den siste kom 1987. Titlane på samlingane fortel mykje om innhaldet, som til dømes Yta og djupe (1945), På skålvekti (1947) og Ord gjenom larm (1954).

Sentralt hos Bruheim står striden mellom det vonde og det gode, mellom mørkret og ljoset. Han er ofte tunglynd, men kan òg vera glitrande glad. Heimbygda er ein stø grunnmur under diktinga hans, men innhaldet er stadlaust og tidlaust. Han sameinar bygda og verda.

Bruheim gav ut ei rekkje prosabøker. Den han sjølv nemnde som den beste av desse, var Brevet til kjærleiken (1976). Prosabøkene til Bruheim ligg på grensa til rein poesi.

Bruheim skreiv to høyrespel, Myrke strålar og Hus under hengjefonn. Desse er ikkje prenta, men dei har vore sendt i radio.

Som barnebokforfattar hadde Bruheim stor suksess. For desse bøkene fekk han påskjøningar fra Kyrkjedepartementet. Reinsbukken Kauto fra Kautokeino (1963) kom også ut på samisk og engelsk. Då Bruheim fylte 60, skreiv Tordis Ørjasæter i Dagbladet: «Det er i poesien norsk barnelitteratur har sin styrke. Ikke minst takket være Jan-Magnus Bruheim.»

Bruheim reiste mykje rundt i landet og las opp frå bøkene sine. Han hadde ei særmerkt røyst og var ein framifrå opplesar også i radio. Han hadde ei særleg fin evne til å koma i kontakt med barn og var ein kjærkomen gjest hos mange skuleklassar kring i landet. Ein logn og fin humor kom ofte til uttrykk hos Bruheim. Vart han spurd om han kunne leva av å skrive dikt, svara han slik: «Det ser ikkje ut til at eg døyr av det heller.»

Bruheim var ugift. I åra 1978–85 budde han i Botnane på Vestlandet. Elles budde han i Skjåk heile sitt liv, og der døydde han.

Bruheim vart heidra med Doblougprisen, Sunnmørsprisen og Kulturprisen for Gudbrandsdalen. Ei tid var han medlem av Det litterære Råd i Den norske Forfatterforening.

Verker

Publiserte verk (eit utval)

Stengd dør, 1941

Yta og djupe, 1945

På skålvekti, 1947

Myrke strålar (høyrespel), 1949

Ord gjenom larm, 1954

Reinsbukken Kauto fra Kautokeino, 1963

Brevet til kjærleiken, 1976

Lyrespelaren, 1977

Du i meg, 1979

Leikande menneske, 1982

Flo og fjøre, 1984

Årringar, 1987

Ved sitat oppgi: Store norske leksikon, snl.no, Jul Haganæs, 2010-07-26, http://www.snl.no/.nbl_biografi/Jan-Magnus_Bruheim/utdypning

Listen to Jan Magnus http://www.nrk.no/skole/klippdetalj?topic=nrk:klipp/283666

[http://www.nrk.no/sf/leksikon/index.php/Jan-Magnus_Bruheim]