Follow
Mariusz Kowalski
Cykle pokoleniowe w dziejach Polski i ludzkości
Europa wschodnia: od Konfederacji Barskiej do Euro-Majdanu
Świat: od wojny siedmioletniej do kryzysu krymskiego
Antyrosyjskie powstania wybuchały w Polsce co 30-40 lat. Regularność tą można tłumaczyć pokoleniowym cyklem, trwającym ok. 35 lat. Każdą generację stać na jeden poważny zryw w walce o wolność. Według tego schematu kolejne powstanie powinno wybuchnąć ok. 2015 r. Ostatnie wydarzenia wydają się potwierdzać tę prawidłowość. Epicentrum antyrosyjskich wystąpień przeniosło się jednak na Ukrainę, gdyż to ona doświadcza obecnie rosyjskiej dominacji i prób jej umocnienia. Nie wydaje się jednak by te pokoleniowe cykle w polityce ograniczały się tylko do relacji polsko-ukraińsko-rosyjskich.
Wprowadzenie
Na cykliczność antyrosyjskich powstań w Polsce (1764, 1794, 1830, 1863, 1905, 1944, 1980, …?) zwraca uwagę Lech Mażewski w swej książce „Powstańczy szantaż”. W jego przekonaniu pierwszym antyrosyjskim zrywem była Konfederacja Barska (1768-1772). Miedzy jej wybuchem a kolejnym zrywem niepodległościowym – Powstaniem Kościuszkowskim – upłynęło jedynie 26 lat. Jeżeli jednak za początek tego pierwszego uznamy wojnę domową z 1764, kiedy to republikanci wystąpili przeciwko stronnictwu Familii popieranemu przez Rosję, uzyskamy już trzydziestoletni odstęp.
Odstępy zachodzące pomiędzy tymi zrywami sugerują ich pokoleniową cykliczność. Można nawiązać tu do spostrzeżeń Wojciecha Białka, widzącego podobną pokoleniową cykliczność na rynkach finansowych. Zauważa on również iż każdej kolejnej pokoleniowej bessie towarzyszy kolejny konflikt geopolityczny zwykle kulminujący wojną. Prawidłowość tę odnosi przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych, zaliczając do kolejnych cyklicznych wydarzeń wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych, wojnę brytyjsko-amerykańską, wojnę amerykańsko-meksykańską, wojnę secesyjną, wojnę amerykańsko-hiszpańską, I Wojnę Światową, II Wojnę Światową oraz Zimną Wojnę. W mniejszym artykule chciałbym wykazać, iż pokoleniowa cykliczność w polityce dostrzeżona przez W. Białka dla rynków finansowych a w polityce dla USA, bardzo wyraźnie odpowiada cykliczności polskich zrywów niepodległościowych. W ramach pokoleniowych cyklów można umieścić również wydarzenia polityczne dotyczące wszystkich krajów związanych z cywilizacją europejską jakie miały miejsce w XVIII, XIX i XX w., oraz te które właśnie się rozgrywają.
Porównawcza analiza dziejów Polski, Europy i Świata wydaje się wskazywać, iż cykliczność zjawisk o charakterze społecznym, politycznym, gospodarczym i kulturowym nie ogranicza się jedynie do relacji polsko (ukraińsko) – rosyjskich. Te ostatnie były częścią ogólniejszych procesów. Można również dostrzec ogólny schemat rozwoju tych kolejnych cyklów. Sytuacja stopniowo dojrzewa do zasadniczego wystąpienia poprzedzonego mniej znaczącymi konfliktami (konfrontacjami). Później następuje kulminacja, której reperkusje trwają kilkanaście lat, aż do ustabilizowania się nowego porządku. Po pewnym czasie inicjatywę przejmuję kolejne pokolenie i cykliczny schemat się powtarza.
Kulminacje w obrębie pokoleniowego cyklu nie musiały w przypadku Polski (czy innych krajów) prowadzić do krwawych powstań. W 1905 i 1980 doszło jedynie do politycznego kryzysu. Nie należy również sądzić, by omawiane wystąpienia koniecznie musiały mieć antyrosyjski charakter. Takiego oblicza nie miały z pewnością polityczne wybuchy w Europie Zachodniej. Antyrosyjskość polskich ruchów społeczno-politycznych wynikała jedynie z naszych szczególnych uwarunkowań. Dziś wyglądają one jednak nieco inaczej niż w poprzednich pokoleniach.
Konfederacja litewska i barska
Wystąpienie z lat 1764-1772 współwystępowały ze zmianami na arenie międzynarodowej będących następstwem wojny siedmioletniej (1756-1763). W jej wyniku umocnieniu uległa pozycja Anglii, Prus i Rosji, spadło natomiast znaczenie Francji, Austrii, Saksonii i Szwecji. Nowy porządek polityczny został usankcjonowany postanowieniami pokoju paryskiego (1763 r.). Ingerencja w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej była konsekwencją tych procesów, doprowadzając do niepodległościowego zrywu a następnie, po jego stłumieniu, do pierwszego rozbioru i umocnienia rosyjskiego protektoratu (przy jednoczesnym wzmocnieniu znaczenia Prus). W kulturze polskiej można mówić o oświeceniowym przełomie. Staropolski sarmatyzm odchodził do przeszłości.
Przedstawiciele pokolenia: Kazimierz Pułaski, Michał Wielhorski
Insurekcja Kościuszkowska
Wystąpienie 1794 roku nawiązywało niewątpliwie do dzieła Sejmu Wielkiego (1788-1792) zwieńczonego Konstytucją 3 maja. Wydarzenia te współgrały z rewolucją francuską (1789 r.), która następnie, wraz z wojskami francuskimi, rozlała się na całą Europę. Z tymi wydarzeniami wiązał się przełom kulturowy. Wraz z armią Napoleona do kolejnych krajów Europy przychodziły nowe porządki polityczne i wzory kulturowe, znajdujące żywy odzew (pozytywny lub negatywny) w miejscowych społeczeństwach. Okres te pokopał znaczenie szlachty i arystokracji wzmacniając pozycję stanu trzeciego. Na ziemiach polskich nastąpił kres Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zastąpionej nowymi organizmami politycznymi (Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe). Uformowany w konfrontacji pomiędzy starymi i nowymi ideami porządek został utrwalony postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego (1815 r.).
Przedstawiciele pokolenia: Tadeusz Kościuszko
Powstanie Listopadowe
Polskie wystąpienie 1830 r. nawiązywało do wydarzeń w innych krajach europejskich. W Rosji zaliczyć do nich należy bunt dekabrystów z 1825 r. W Europie Zachodniej wybuchło powstanie belgijskie i rewolucja lipcowa we Francji z 1830 r. Uderzały one w kompromisy zawarte przez pokolenie Rewolucji Francuskiej i Konstytucji 3 maja. Wystąpienia te korespondowały bardzo wyraźnie z przełomem romantycznym w kulturze. Drugą falą tej pokoleniowej rewolucji była Wiosna Ludów (1848-1849). W Polsce objęła ona jedynie zabór pruski i austriacki, omijając doświadczony powstaniem listopadowym zabór rosyjski, potwierdzając uzupełnianie się tych dwóch wydarzeń. Rewolucyjne wystąpienia tego nowego pokolenia doprowadziły do wprowadzenia rządów konstytucyjnych w wielu krajach Europy i wzmocnienia roli burżuazji.
Przedstawiciele pokolenia: Józef Bem
Powstanie Styczniowe
Polski zryw lat sześćdziesiątych XIX wieku, z kumulacja powstania styczniowego, także nawiązywał do tendencji ogarniających całą Europę. Katastrofa wojny krymskiej spowodowała olbrzymi kryzys polityczny i gospodarczy w Rosji. Niepokoje na rosyjskiej wsi zmusiły władze carskiej do przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów i zniesienia pańszczyzny. Podobnym efektem zakończyło się powstanie styczniowe. Powazny kryzys dotknął w tym samym czasie Stany Zjednoczone, co znalazło swoją kulminację w krawawej wojnie secesyjnej (1861-1865). W Europie tym czasem, bitwa pod Sadową (1866 r.) zakończyła okres dominacji Austrii w Niemczech i otworzyła drogę do powstania prusko-niemieckiego imperium. To ostatnie mogło powstać po zwycięstwie Prus nad Francją (1870 r.), które wywołało także komunę paryską (1871 r.). W tym samym czasie nastąpiło zjednoczenie Włoch. Zmiany polityczne w imperium Habsburgów otworzyły natomiast drogę do powstania monarchii dualistycznej (austrowęgierskiej) oraz polskiej autonomii w Galicji. W Polsce nastąpiło przejście od romantyzmu do pozytywizmu. Ostatnim akordem tego pokoleniowego cyklu była wojna rosyjsko-turecka i ustanowienie nowego porządku na Bałkanach. Został on zaaprobowany na Kongresie Berlińskim 1878 r.
Przedstawiciele pokolenia: Romuald Traugutt
Rewolucja 1905
Ożywienie polityczne przełomu XIX i XX wieku także miało ogólnoświatowy charakter (tu należy wpisać m.in. wojnę burską w Południowej Afryce). To czas narodzin masowych ruchów politycznych. W Europie Wschodniej do głosu doszło pokolenie wyrosłe już po zniesieniu pańszczyzny. W sferze kultury wiązało się to ze zjawiskiem modernizmu, który u nas określano mianem Młodej Polski. Jednym z przejawów tego pokoleniowego ożywienia jest pojawienie się nowoczesnych ruchów narodowych, ogarniających wszystkie części społeczeństwa. To także wzrost znaczenia marksistowskiej lewicy. Kształtujące się w tych okolicznościach nastroje doprowadziły do wybuchu I wojny światowej a następnie rewolucji bolszewickiej w Rosji. Wydarzenia te zakończone zostały przemodelowaniem mapy politycznej Europy. Dotyczyło to przede wszystkim Europy Wschodniej, gdzie powstały liczne państwa narodowe – w tym Polska. To także istotna zmiana dla Ukrainy, która została wyodrębniona jako formalnie suwerenne państwo w ramach Związku Sowieckiego. Większość zmian została usankcjonowana na konferencji w Wersalu (1919 r.), stąd nowy prządek nazywano wersalskim.
Przedstawiciele pokolenia: Roman Dmowski; Józef Piłsudski
Powstanie Warszawskie
Polski zryw powstańczy 1944 r. związany z Akcją „Burza” i Powstaniem Warszawskim, także nawiązywał do ogólnoeuropejskich, czy wręcz ogólnoświatowych wydarzeń. Zwrot ten dał o sobie znać w latach trzydziestych nasileniem się tendencji totalitarnych w Związku Sowieckim i III Rzeszy. W Polsce do władzy doszedł obóz Sanacji. Druga wojna światowa stała się wyrazista kulminacja tych tendencji. Z tego powodu polskich zryw niepodległościowy przebiegający w jej trakcie został nieco przesłonięty. Tym silniej jednak pokazuje to jego związek z ogólniejszymi zjawiskami. Znalazły one także odzwierciedlenie w kulturze i sztuce, z takimi prądami jak socrealizm w Związku Sowieckim czy epoka intensywizmu i autentyzmu (według koncepcji prof. Andrzeja Chruszczyńskiego) w literaturze polskiej (1918-1956). Ukształtowany w wyniku zmagań tego pokolenia porządek polityczny i ustrojowy określony został ład jałtańsko-poczdamskiego. Wydaje się, iż ostatnim akordem tych przemian był rok 1956, który w przypadku Polski oznaczał utrwalenie się systemu socjalistycznego w jego kompromisowej, liberalnej i narodowej postaci (epoka Gomułki i Gierka).
Przedstawiciele pokolenia: Tadeusz Bór-Komorowski
Ruch Solidarności
Przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przyniósł kolejny zryw pokoleniowy. Wiązał się on z poważnym kryzysem ideologii lewicowych zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie podzielonego świata. Nastąpił wyraźny zwrot konserwatywno-liberalny związany z dojściem do władzy Republikanów w USA (R. Regan) i Konserwatystów w Wielkiej Brytanii (M. Thatcher). Początkowo skutkowało to zaostrzeniem konfrontacji pomiędzy Związkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi, znaczone inwazją w Afganistanie (1979 r.), bojkotem igrzysk olimpijskich w Moskwie 1980 r. (przez Zachód) i w Los Angeles 1984 r. (przez blok sowiecki) i ogłoszeniem programu gwiezdnych wojen przez USA. To jednocześnie wybór Jana Pawła II (1978 r.), ruch Solidarności oraz reformatorski zwrot Michaiła Gorbaczowa i ogłoszenie Pierestrojki. Efektem tego pokoleniowego zrywu był upadek systemu komunistycznego i odzyskanie niepodległości prze kraje Europy Środkowo-Wschodniej. To również rozpad Związku Sowieckiego i powstanie znacznie luźniejszej Wspólnoty Niepodległych Państw, z Rosją i innymi państwami (m.in. Ukrainą). Ustalenia jałtańsko-poczdamskie zostały gruntownie zrewidowane. Nowy porządek został utrwalony na mapie politycznej w połowie lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia.
Przedstawiciele pokolenia: Jarosław Kaczyński, Janusz Korwin-Mikke, Aleksander Kwaśniewski, Adam Michnik, Lech Wałęsa, Jan Paweł II
Ukraiński Majdan
Czego możemy oczekiwać od działalności kolejnego pokolenia, które wyraźnie zaznaczyło swoje dążenia w czasie ostatnich wydarzeń na Ukrainie. Oznaki przesilenia politycznego i gospodarczego widać na całym świecie. Europa przeżywa poważny kryzys, co w szczególnie wyraźnie dało o sobie znać w krajach południa (Grecja, Włochy, Hiszpania, Portugalia). Toczy się dyskusji o przyszłym kształcie Unii Europejskiej. Sytuacja ta oddziałuje na Rosję, utrzymującą się ze sprzedaży surowców Europie. Mówi się o narastającej recesji w tym kraju. W to wszystko wpisuje się polityka W. Putina, dążącego do rewizji ustanowionego w latach dziewięćdziesiątych porządku, odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji, uciekając do przodu przed narastającymi problemami gospodarczymi. W podobny sposób postępował dwa pokolenia wcześniej A. Hitler, myśląc o rewizji porządku wersalskiego, odbudowie niemieckiego imperium, widząc w tym również receptę na wyjście z kryzysu gospodarczego. Z drugiej jednak strony w państwach powstałych po rozpadzie związku radzieckiego wyrosło pokolenie ukształtowane w warunkach narodowej niepodległości. Nie tylko odrzucają sowieckie tradycje, ale pragną uzdrowić stan swych młodych państw. Te dwa dążenia: neoimperializm nowego pokolenia Rosjan, chcący anulować skutki potknięć swych poprzedników, oraz ożywione w nowym pokoleniu Ukraińców (Gruzinów, Mołdawian, Białorusinów, itd.) tradycje narodowo-niepodległościowe będą musiały prowadzić do konfrontacji. Nie jest wykluczone, że poskutkuje to również pokoleniowym buntem w samej Rosji.
Oznaki nadchodzących zmian można dostrzec również w Polsce. Po 2005 r. dawne podziały polityczne, zdominowane konfliktem pomiędzy postkomuną i postsolidarnością zostały zastąpione nowymi. Szczególne znaczenie przy ich utrwalaniu miała katastrofa smoleńska. Nowym zjawiskiem jest polityczne zaangażowanie kibiców, opowiadających się wyraźnie po jednej ze stron konfliktu. Trudno przewidzieć, czy przerodzi się to w Majdan podobny do kijowskiego. Przemiany mogą przybrać nieco łagodniejszą formę, gdyż system polityczny w Polsce wydaje się mimo wszystko mniej opresyjny. Przemiany ustrojowe w Polsce po upadku komunizmu uruchomił konstytucyjne mechanizmy zmiany władzy. Wszystko zależy od tego, czy w trudnym okresie który nadchodzi one rzeczywiście zadziałają, a więc czy narastające niezadowolenie społeczne znajdzie odzwierciedlenie w pokojowych zmianach politycznych. Wiele będzie także zależało od tego, w jakim stopniu Polska zaangażuje się (zostanie wciągnięta) w wydarzenia rozgrywające się na wschodzie, oraz w proces przebudowy Europy.
Widać dopiero zwiastuny nadchodzących zmian. Trudno przewidzieć w jakim kierunku podąży rozwój wypadków. Jedno jest pewne, zbudowany przez poprzednie pokolenie (w Polsce można go nazwać pokoleniem „Solidarności”) porządek zostanie w najbliższych latach znacząco zrewidowany, zarówno w skali globalnej, jak i w ramach poszczególnych państw. Narzucone zostaną nowe rozwiązania terytorialne (już widzimy przejawy tych dążeń), powstaną nowe układy międzynarodowe, oraz nowe rozwiązania polityczno-ustrojowe. Ostateczne efekty tych przekształceń uwidocznią sie około 2030 r. I jak poprzednio przetrwają one ok. 20 lat, zrewidowane przez następne pokolenie.
Przedstawiciele pokolenia: Andrzej Duda, Beata Szydło, Arsenij Jaceniuk, Witalij Kłyczko
Opublikowano: 30.03.2014 [ostatnie zmiany: 28.07.2017]
Nowy artykuł na temat pokoleniowych cyklów: dzieje Prus i Rosji