Christen Teilman

Prest og pomolog. Foreldre: Sokneprest Hans Teilman (1705–65) og Anna Petersen Brøsting (død 1764). Gift 18.8.1772 med Anna Elisabeth Margrethe Middelfart f. Finchenhof (1745–22.9.1806; ho gift 1) med sokneprest Peder Middelfart, 1726–70), dotter til sokneprest Christian Jørgen Finchenhof (1712–75) og Sofie Elisabeth Arnesdatter Kongshaug (1711–95). Farfars far til Christian Teilman (1843–1909).

Christian Teilman var ein føregangsmann innan planteskoledrift i Noreg. Han var den første her i landet som dreiv med oppal av frukttre i stort omfang.

Far til Teilman var sokneprest i Hole, deretter frå 1752 i Bragernes (no Drammen). Christian fortel sjølv at det var faren som stod for undervisinga av borna og at han som 12-åring hadde vidaregåande kunnskapar, mellom anna forstod han to framande språk. Deretter fekk han utdanning på eit “Seminarium for unge Studerende” hjå presten Nils Bjerregaard i Lardal og var klar for universitetsstudium 1757. Han heldt likevel fram med teologistudier hjå Bjerregaard i tre år til før han avslutta studiet i København 1763. Deretter var han mest huslærar, mellom anna i rike familiar i Christiania. 1769 reiste han tilbake til København med tanke på vidare fordjuping i filologi, men han fann at den abstrakte vitskapen var nokså tom. Han brukte difor tida på fysikk, mekanikk, naturhistorie og økonomi. Han fekk interesse for planteskoledrift, vart oppglødd over korleis frukttre kunne masseproduserast i Danmark og var innstilt på å få til noko tilsvarande i Noreg.

Då Teilman vart residerande kapellan i Modum 1771, byrja han straks med oppal av frukttre på kapellangarden Komperud. Etter 4–5 år var resultatet skuffande, truleg for di det var stiv leirjord på staden. 1781 kunne han stolt skriva til Det Kongelige Danske Landhuusholdnings-Selskab i København at han hadde ein lyst-, frukt- og urtehage på 3,5 dekar, det meste frukttre for sal. Fem år seinare gav han opp at han hadde 10 000 frukttre i planteskolen. 1787 fekk han gullmedalje frå selskapet med offentleg ros for innsatsen.

Teilman ønskte å bli eigar av planteskolejorda, og 1784 søkte han om å få overta jordstykket ved makeskifte med eit jordstykke han hadde fått kjøpt av ein nabo. Men futen Widerøe og fleire med han hevda at naboen ikkje eigde bytejorda, men at ho høyrde til Komperud. Futen ville ha jorda tilbakeførd til landbruk i statseige. Det vart fleire rettssaker. Striden gjekk sterkt innpå Teilman, og om lag 100 sider av den store boka han skreiv om planteskoledrift, handlar om desse prosessane.

Planteskoledrifta var økonomisk lite vellukka, rettssakene kosta pengar, og kapellanløna var låg. 1782 hadde han fått ventebrev på Modum soknekall, men overgangen trekte ut, og 1788 vart han sokneprest i Borge i Østfold. 1791 fekk han stillinga i Modum. Teilman flytta no det som var av verdi frå den gamle, forsømde hagen på Komperud til prestegarden i Modum. Her planta han ut 1000 frukttrestammer årleg, sådde 16 000 morellsteinar og 2000 eplefrø. 1801 averterte han 1000 tre for sal. Ved dødsbuauksjonen etter han 1822 kjøpte landfysikus J. A. Münster 3000 3–8 år gamle frukttre. Det var også mange andre kjøparar.

Teilman hadde 1771 stått for første bind av Christian Braunmann Tullin sine samla skrifter. I kapellantida skreiv han Beskrivelse over Modums Præstegield, og 1797 gav han ut eit stort verk på 538 sider om planteskoledrift. Han kosta trykkinga sjølv. Boka var ikkje lett å selje, men vart likevel spreitt vidt, og ho var nok medverkande til at det frå 1797 til 1821 kom i gang minst 20 større eller mindre planteskolar i landet.

Teilman skreiv at fleire og store planteskolar måtte til om fruktdyrking skulle bli vanleg i landet. Det var frukttre for vanlege folk han ville ha fram, rotekte tre som var billigare og meir hardføre enn dei som var poda. Kvaliteten på fruktene av desse rotekte tre var jamt over bra, meinte han. Han har òg mange interessante samfunnsvurderingar. Til dømes kjem han inn på bruken av islandslav, som folk vart oppmoda til å blanda i mjølet, slik at dei kunne lære seg å akseptere bittersmaken med tanke på komande naudår. Dette meinte Teilman tok livsmotet frå folk; i staden burde dei få hjelp til å lære å bruke vekstbenker, dyrke grønsaker og plante frukttre.

Teilman skreiv ofte humoristisk. Til dømes fortel han at i England, før den store oppgangen i dyrking av åkervekstar på 1700-talet, kunne ein dele nasjonen i to grupper, jegarar og gjætarar; den første dreiv med revejakt, den andre klipte sauer og selde ull. I eit kapittel om skadedyr skreiv han om “Misunderne” at “disse Skabninger har ødelagt flere Træer for mig end baade Frosten, Spidsmuserne og Bladlusene til sammen”.

1813 søkte Christian Teilman avskil, men skreiv at han framleis kunne vere til nytte for norsk fruktdyrking dersom han kunne få disponere ein del av jorda på prestegarden. Det fekk han. Dette må vi rekne som ein aksept av innsatsen hans.

Christian Teilman (14. januar 1743 på Hole – 27. oktober 1821) var en dansk-norsk præst og frugtavler.

Han fødtes på Hole, hvor faderen, Hans Teilman (død 1765), var sognepræst; moderen hed Anna f. Brøsting (død 1764). Han var ualmindelig tidligt udviklet og fortæller selv, at han 12 år gammel var færdig til at dimitteres. Han deponerede 1757 og fik attestats 1762, hvorpå han måtte ud som informator, til han 1771 udnævntes til residerende kapellan på Modum. Nu kastede han, som 1770 havde udgivet 1. bind af Tullins samlede skrifter, sig på landøkonomi og valgte frugttræavlen til sin specialitet. På kapellangården anlagde han en betydelig planteskole, og bønderne i præstegældet kom, om end ikke hurtig, til erkendelse af, at det lønnede sig at dyrke æbler. Teilman fik Landhusholdningsselskabets guldmedalje og udgav 1797 en Anvisning til norske Frugttræskoler at anlægge og vedligeholde. Teilman havde 1782 fået ventebrev på Modum Sognekald, men det varede længe, før det blev ledigt, og 1788 søgte og fik han Borge ved Frederiksstad, hvor han blev, til han 1791 kunne tiltræde Modum. Her anlagde han på præstegaarden en dejlig have, der endnu bærer vidne om hans flid. Han resignerede 1813 og ofrede sig nu ganske for sine plantninger. Teologisk interesse havde han ikke. Han var en selskabsmand og skal have været meget fornøjelig. «Comus fulgte ham til sidste Øjeblik», 27. oktober 1821.

Han blev 1772 gift med Anne Elisabeth Margrethe f. Finckenhoff, enke efter sognepræst Peder Midelfart i Lom. Hun døde 30. september 1806.

[redig%C3%A9r] KilderD. Thrap, "Christian Teilman", i: C.F. Bricka (red.), Dansk Biografisk Lexikon, København: Gyldendal 1887-1905. Den norske Nationalven 1821, s. 69 ff. C. Teilman, Anvisning til norske Frugttræskoler (fortalen). Halvorsen, Norsk Forf. Lex.

Denne artikel bygger hovedsagelig på biografi(er) i 1. udgave af Dansk biografisk leksikon, Udgivet af C.F. Bricka, Gyldendal (1887–1905). Du kan hjælpe Wikipedia ved at ajourføre sproget og indholdet af denne artikel.

Hvis den oprindelige kildetekst er blevet erstattet af anden tekst eller redigeret således, at den er på nutidssprog og er wikificeret, bedes skabelonen venligst erstattet med et dybt link til DBL som kilde, og indsættelse af Kategori:Dansk biografisk leksikon i stedet for DBL-skabelonen.

https://hallingminne.no/2018/02/14/frukthavene-i-hallingdal-pa-slut...

Skriftlege kjelder om Hallingdal i eldre tid, samla av Olav Sataslåtten d.y. Om Kontakt Frukthavene i Hallingdal på slutten av 1700-tallet Olav Sataslåtten d.y.14/02/2018Artiklar Innleggsnavigasjon ForrigeNeste

Av Olav Sataslåtten

Presten og pomologen Christian Teilman skriver i 1797 følgende om fruktdyrkingen i Hallingdal: “Hallingdals bønder har allerede beygynndt, enogsaa uden oplysning, at giøre havedyrkningen til sin hovedsak nest fedriften. Dette arbeidsomme folk skulde snart drive havedyrkningen meget vidt, dersom kan gav dem kundskab og opmuntring. Og felere fjeldfolk, der udgiøre gemeenlig den strevsomste deel af den norske almue, skulle følge deres exempel».

teilman have

Utrykket «pomolog» betyr fruktkyndig, eller en kjenner eller dyrker av spiselige fruktsorter.

Denne teksten sto opprinnelig i Teilmans bok ‘Anviisning til Norske Frugttræskoler at anlægge og vedligeholde : udfunden ved 25 Aars egenhændige Øvelse, og til almindelig Nytte bekiendtgiort av Teilman, Christian’ . Kiøbenhavn : Trykt paa Forfatterens Bekostning hos Hofbogtrykkerne N. Møller & Søn, 1797

Hvem var så Christian Teilman? I følge Norsk biografisk leksikon var han født 14. juni 1743 i Hole, Buskerud, og han døde 27. oktober 1821 på Heggen prestegard i Modum, Buskerud.

teilman portrett Teilman

Han var prest og pomolog. Foreldrene hans var Sokneprest Hans Teilman (1705–65) og Anna Petersen Brøsting (død 1764). Gift 18.8.1772 med Anna Elisabeth Margrethe Middelfart f. Finchenhof (1745–22.9.1806; ho gift 1) med sokneprest Peder Middelfart, 1726–70), dotter til sokneprest Christian Jørgen Finchenhof (1712–75) og Sofie Elisabeth Arnesdatter Kongshaug (1711–95). Farfars far til Christian Teilman (1843–1909). Christian Teilman var ein føregangsmann innan planteskoledrift i Noreg. Han var den første her i landet som dreiv med oppal av frukttre i stort omfang. Far til Teilman var sokneprest i Hole, deretter frå 1752 i Bragernes (no Drammen). Christian fortel sjølv at det var faren som stod for undervisinga av borna og at han som 12-åring hadde vidaregåande kunnskapar, mellom anna forstod han to framande språk. Deretter fekk han utdanning på eit “Seminarium for unge Studerende” hjå presten Nils Bjerregaard i Lardal og var klar for universitetsstudium 1757. Han heldt likevel fram med teologistudier hjå Bjerregaard i tre år til før han avslutta studiet i København 1763. Deretter var han mest huslærar, mellom anna i rike familiar i Christiania. 1769 reiste han tilbake til København med tanke på vidare fordjuping i filologi, men han fann at den abstrakte vitskapen var nokså tom. Han brukte difor tida på fysikk, mekanikk, naturhistorie og økonomi. Han fekk interesse for planteskoledrift, vart oppglødd over korleis frukttre kunne masseproduserast i Danmark og var innstilt på å få til noko tilsvarande i Noreg.

Då Teilman vart residerande kapellan i Modum 1771, byrja han straks med oppal av frukttre på kapellangarden Komperud. Etter 4–5 år var resultatet skuffande, truleg for di det var stiv leirjord på staden. 1781 kunne han stolt skriva til Det Kongelige Danske Landhuusholdnings-Selskab i København at han hadde ein lyst-, frukt- og urtehage på 3,5 dekar, det meste frukttre for sal. Fem år seinare gav han opp at han hadde 10 000 frukttre i planteskolen. 1787 fekk han gullmedalje frå selskapet med offentleg ros for innsatsen. Teilman ønskte å bli eigar av planteskolejorda, og 1784 søkte han om å få overta jordstykket ved makeskifte med eit jordstykke han hadde fått kjøpt av ein nabo. Men futen Widerøe og fleire med han hevda at naboen ikkje eigde bytejorda, men at ho høyrde til Komperud. Futen ville ha jorda tilbakeførd til landbruk i statseige. Det vart fleire rettssaker. Striden gjekk sterkt innpå Teilman, og om lag 100 sider av den store boka han skreiv om planteskoledrift, handlar om desse prosessane. Planteskoledrifta var økonomisk lite vellukka, rettssakene kosta pengar, og kapellanløna var låg. 1782 hadde han fått ventebrev på Modum soknekall, men overgangen trekte ut, og 1788 vart han sokneprest i Borge i Østfold. 1791 fekk han stillinga i Modum. Teilman flytta no det som var av verdi frå den gamle, forsømde hagen på Komperud til prestegarden i Modum. Her planta han ut 1000 frukttrestammer årleg, sådde 16 000 morellsteinar og 2000 eplefrø. 1801 averterte han 1000 tre for sal. Ved dødsbuauksjonen etter han 1822 kjøpte landfysikus J. A. Münster 3000 3–8 år gamle frukttre. Det var også mange andre kjøparar.

Teilman hadde 1771 stått for første bind av Christian Braunmann Tullin sine samla skrifter. I kapellantida skreiv han Beskrivelse over Modums Præstegield, og 1797 gav han ut eit stort verk på 538 sider om planteskoledrift. Han kosta trykkinga sjølv. Boka var ikkje lett å selje, men vart likevel spreitt vidt, og ho var nok medverkande til at det frå 1797 til 1821 kom i gang minst 20 større eller mindre planteskolar i landet. Teilman skreiv at fleire og store planteskolar måtte til om fruktdyrking skulle bli vanleg i landet. Det var frukttre for vanlege folk han ville ha fram, rotekte tre som var billigare og meir hardføre enn dei som var poda. Kvaliteten på fruktene av desse rotekte tre var jamt over bra, meinte han. Han har òg mange interessante samfunnsvurderingar. Til dømes kjem han inn på bruken av islandslav, som folk vart oppmoda til å blanda i mjølet, slik at dei kunne lære seg å akseptere bittersmaken med tanke på komande naudår. Dette meinte Teilman tok livsmotet frå folk; i staden burde dei få hjelp til å lære å bruke vekstbenker, dyrke grønsaker og plante frukttre. Teilman skreiv ofte humoristisk. Til dømes fortel han at i England, før den store oppgangen i dyrking av åkervekstar på 1700-talet, kunne ein dele nasjonen i to grupper, jegarar og gjætarar; den første dreiv med revejakt, den andre klipte sauer og selde ull. I eit kapittel om skadedyr skreiv han om “Misunderne” at “disse Skabninger har ødelagt flere Træer for mig end baade Frosten, Spidsmuserne og Bladlusene til sammen”. 1813 søkte Christian Teilman avskil, men skreiv at han framleis kunne vere til nytte for norsk fruktdyrking dersom han kunne få disponere ein del av jorda på prestegarden. Det fekk han. Dette må vi rekne som ein aksept av innsatsen hans.

Verker: Anviisning til Norske Frugttræskoler at anlægge og vedligeholde, København 1797 Tilbørlig Tak til Sognepræsten Hr. Holst for hans Lys i Mørket; hvorved gives Efterretning om den Modumske Frugttræplantnings nyeste Fremgang, København 1800

Kilder og litteratur T. Skard: Hagebruk og gartneri i Noreg, 1963 d.s.: biografi i NBL1, bd 16, 1969 A. Ruud: Modums historie, bd. 5: Gårdshistorie, Drammen 1969