"Greven" Jørgen Althan

Greven som slo seg ned i Ilsvåg

Gjennom oppveksten blei eg mange gonger fortalt om Althan som ein gong budde på Skigelstrand, som også gjekk under namnet Greven. Greven skulle ha vore ein veldig drivande kar, spesielt med frukt – og det er ein plommesort som er oppkalla etter han. Plomma kalla vi for Grevaltan, etter Greve Althan. I hagen hadde me eit Skikelstrand Greve Althan tre, det var med store blå eller raudlege og gode plommer som smaka godt og var veldig gode til å hermetisere. Eg ser det blir stilt spørsmål om fødestaden Ilsvåg kan vera rett for presten Jochum Jørgensen Althand. Skal me tenkja oss at faren først var busett i Ilsvåg, så må me gå tilbake til Ilsvåg og Skikelstrand slik det ein gong var. Slik det var på Althan´s tid.

På Skikelstrand budde Åsmund Johannesson Stokka/Skikelstrand som stor godseigar, 13 gardar og ¼ av Yrkesvågen (det var kanskje den einaste privateigde fiskevågen (sjø) i landet og den har framleis eige gards- og bruksnr). Åsmund døyde mellom 1666-1670. Han og kona Liva Jonsdotter Tøtland, hadde berre ei dotter – Brynhild. Ho blei gift med Gudmund Olavson Ile. Saman blir det sagt at dei utan samanlikning var Rogalands- og kanskje Vestlandets største godseigarar. I alt opp mot 50 gardar eigde dei, store sagbruk og ¼ av ein verdfull fiskevåg. Ile var lensmannsgard og tingstad og låg sentralt midt i Vats-skipsreie som omfatta største delen av Sandeid (vest for Østabø-elva), Ilsvåg, Vats og den austre delen av Skjold med prestegarden+ Elfarvik i Nedstrand. Tingstova på Ile blei riven på 1890-talet, den var av stort grovt furutømmer og hadde nok stått der i mange hundre år.

I bygda var det stor handel med tømmer til land som Skottland og Europa elles. Bror til Åsmund reiste for eksempel med eit av skipa til Tyskland via Skottland, der han gjekk inn i hæren og blei oberst. Andre mønstra av og busette seg i fjorden slik kaptein Henrik Henrikson Blank gjorde. Me er mange som har han i slekta. Me kjenne ikkje til foreldra eller kvar han kom frå, Skottland eller Shetland. Det er ikkje utenkeleg at Jørgen Jochumsen Althan var ein slik avhoppar frå Europa. Me kjenne heller ikkje til foreldra hans eller kven han var. Men går me til Brno, den nest største byen i den Tsjekkiske Republikk, så finn me slottet Baroque som ligg veldig vakkert til på ein fjelltopp. Den mest imponerande delen av slottet er den kuppelforma hallen med freskomalerier over familien Althan.

I slektstrea går namnet Joachim att. Eg har kunne følgje det tilbake til Joachim IV. von Maltzan , Freiherr von Maltzan Herr zu Wartenberg 1593-1654. Som vi ser er han den fjerde Joachim i rekka - det følgde mange Joachimér i slektene etter. Plomma som eg nemnde, finnes den dag i dag under namnet Althans Reine Claude’ og stammar frå grevskapet Althan. Den har forskjellige namn ute i verda som Graf Althans R. Cl., Count Althann's Gage, Reineclaude d'Althan, JR.eine-Claude Comte d'Althan, Reine Claude d'Althann.

Eit spørsmål er, korleis kom slekta frå Ilsvåg til Trondheim? Eit nærliggande resonnement er slekta von Krog. Rett over fjorden frå Skikelstrand ligg Hoggandvik, tidlegare lensmannsbustad i Vikedal-skipsreie, men som familien von Krog blei interessert i og etter kvart kjøpte + Elfardvik i Nedstrand og Yrkesvågen. I 1680 blei Oberst Georg Fredrich von Krog flytta til Bergenhuiske Regiment, han kom frå det Trondhjemske Regiment. (Det kan sjå ut som at det ikkje alltid blei oppfatta at Hogganvik låg i Ryfylke, i skriv om von Krog står det for eksempel Haagenvik i Søndhordland.) Det er vel svært tenkeleg at ein person som Althan som var vandt med å omgås ulike folkegrupper, hadde kontakt med von Krog. Borna skulle etter kvart på skule, Trondheim Katedralskole lokka sikkert. Så blei det flytting nordover. Frå 11. april 1695 til 8. mars 1697 finn me Jørgen Jachumsen Althand som underfogd i Trondheim. Me lærde også i oppveksten at den første læraren i Etne kom frå Ilsvåg/Skikelstrand. Det var nok presten Althan. Syvert, ein eldre bror av meg, var min læremeister om Althan og Skikelstrand.

At presten Jochum Jørgensen Althand var født i Ilsvåg i Ryfylke stammer fra Johan Fredrik Lampe, Bergens Stifts Biskoper og Præster, b. I (Kria 1895), s. 190. I etterfølgjande diskusjonar kjem det fram at «dei lærde» ikkje klare å finne koplinga til Ilsvåg. Eg meine at Lamp har rett, spørsmålet er meir korleis han kom til Skikelstrand, Ilsvåg. Han budde på Midtskogen på Skikelstrand, eit stykke der kallast Gravaråker, kan det vera Grevens åker (hypotese)? Slottet brann i 1665, kan det vera ein grunn til at han reiste? Slottet blei seinare bygt opp igjen av grevskapet Althan. Det var ingen avsides plass den første Althan valde først å slå seg ned i da han kom til landet vårt slik «dei lærde» ser ut til å tru, då dei har vanskeleg for å godta Ilsvåg som fødestad. Me skal også huske at skriftleg materiell på den tid nesten berre, var knytt til kva som skjedde i byane.

Jørgen Jachumsen Althan hadde fire born; Anna Dorothea Althandt, Joacim Frederich Althand, Ellen Catharina Althand and Jochum Jørgensen Althand. Den siste blei prest i Etne eller som han skriv i sin søknad «Giv i Jesu navn, mig fattige som beder det lille stykke brød, kaldet Etne heta». (Me finn namnet skrive på ulike måtar: Althan, Althann, Altand ,Althannd.)

Arvid Staupe