Hans Skåbu

GEDCOM Note

Nistugu-ætta Fra boka ”Ovanom Helgefjell - Gamalt frå Kvikne og Skåbu” av Olav Åsmundstad (1850 – 1925). (Olav Åsmundstad som han kaldte seg, har vi i vårt ”register” som Ole Torsen, f. 1850)

Hans og Rasmus

Hans Nistugun og Rasmus Uppistugun heitte mennene i Skåbu-gardom i siste halvingen av sekstenhundretalet. (Uppistugun var de nåværende Nedre Skåbu og Øvre Skåbu før gårdene ble skilt). Dei var kyrkjeverjer 1682-84 båe. Sume har sagt dei var brør. Men noko godt brorskap har det i så fall ikkje vore. Dei var strid-hysinger båe. Han Hans var sterkast i neven; han Rasmus i kjeften. Sinne har det sakti vore nøgda av hjå båe. Han Rasmus torde aldri koma heilt inn i stugu åt ’om Hans når han var ”ufredsbrev”. (”Ufredsbrev” kallar vi den som kjem og vil øve strid”). Han berre glytte på døra og sette hugu inn. Men ein gong heldt det på skulle gått gale likevel. Han Rasmus kjem, sett tranten inni døra og tennest som han plega. Han Hans satt fremmed stabben og telgde på eit gangns-tre. Han tagde, og han Rasmus vart dristugare og tøygde seg lenger og lenger inn gjennom døraglotten. Best det er, der kjem øksa fljugande tvert over stugu og borti døra der berre så dant at flisa sprett! Han Rasmus vann så vidt ta hugu åt seg og slå døra att. Ho fekk hogget. Ho var til lenge. Det synte at eggen hadde floge tvert igjennom. Nedunder åkrom der er det høge og bratte berg, Glenberga. Det er berre på eit par-tre stelle det er framkjømt. Men nedunder mellom bergom og Vinstra er det ein flått, ei remse med fint lende og godt beite. Så var det ein dag i våronna han Rasmus vart vâr at Nistugu-bølingen var komen nedom berga og gjekk rola seg i jorde hans. Han Rasmus og tenesteguten hans tok til å trille stein utover berga og ned i Nistugu-bølingen. Dei høyrde kor det braka og såg koss bjørketoppane riste seg for steinom, og snart bura og belja det ende over seg. Bølingen hadde fått blodteven og set duden imellom seg. ”Det måtte fulla rjuke med einkun dæveln no.” san Rasmus. Da dei kjem innat om kvelden, spør han folket sitt: ”Har døm ikkje vore her fra Nistugun og spurt etter krytyr i kveld?”. ”Nei”, sa budeia. ”Men han er borte uksin vår”. Uppistuguoksin hadde kome borti Nistugubølingen pleine, og det var honom steinen hadde råka. Han Rasmus var gift tre gonger. Men nokon god ektemann var han nok ikke. Med andre kjerringa gjekk det styrgjeleg. Han Rasmus gjorde ei reise åt byn (Christiania). Kjerringa var mykje med barn. Da han kom att, var det fyrste han sa: ”Går du her enno, din dævel!” Ho hengde seg straks etter i ein hegg ved kvernhuset nordan garden. Folk tykte det var ulikt. Men kjerringa i Hågå sa: ”Om han brenner ei og hengjer opp hi, så bli det nok enda ’om Rasmus eitkort te til kjerring.” Gamle folk minnest dei såg stubben etter heggen der ho hengde seg. Han vart sidan gift med ei som heitte Goro. Han hadde ein son som heitte Pål. Da kuten var vaksen, ville faren han skulle gifte seg. Det var ei jente som gamlingen hadde falle så inn på. Og ho ville han sonen skulle gifte seg med. Han sa viljen sin på rim: Ho skal du tå: Sist går ho burt åt borde : fyrst går ho frå. Minste skeia har ho: minst tek ho på. ’Største riva har ho òg. Kringast driv ho på. Om han Pål lydde far sine åt i desse, er det ikkje sagt noko om. Hans og Rasmus Skåbu var dei siste som sette att øksene heime når dei rei til tings. Det kom forbod mot å gå til tings med stavøks omkring slutten av det 17. hundreåret.

Borna hans Hans Nistugun. Hans Nistugun hadde to born, Ågot og Ola. Ho Ågot vart gift med Tord Ivason Melby. Dei heldt til i Uppistugun. Nistigu var lomannsgods dei kalla. Det var han Henrik Smidt lomann, ”Sond-skrivaren” som åtte garden. Da han Hans var død, fòr han Ola nordpå Vågå og tenkte ta garden på nytt feste. Men skrivaren heldt falt for så godt kjøp, så han Ola løyste garden til odel og eige. Der hjå lomannen vart han kjend med eit Vågå-kvinnfolk; de har kalla ho Anne Viste. Ho var hushaldar hjå lomannen, od det var men ein vetlgut, heitte Svein, som dei sa skrivaren var far åt. Han Ola og ho Anne vart gifte, men det vart ikkje ervingar. Han Ola døydde snart, og ho Ågot, syster hans var næraste ervingen. Men breva som lomannen hadde sted ut åt ’om Ola, var komne bort, og no tok ho Anne til å stride for at han Svein, son hennar, skulle ha garden. Det vart ei lang og leid trette om dette. Ho Anne var eit godtilseg kvinnfolk og utom seg til å draga fram alt som kunne vera til sakgagn for seg. Tord og Ågot hadde vore skulda for dulsmål. (Gøymt unna skattbar eigedom). Saka var for longo nedlagd, men den au fekk ho Anne grave fram att og blåse liv i. ”Katekisma har eg lært utanåt, og logje au veit eg kå ’o formelde”, hermer dei at ho sa. Saka vart varande så lenge at hen Tord og ho Ågot kom ikkje på garden. Dei heldt til i Uppistugun si heile tid. Og deis at fulle ikkje for godt. På eine sida sat ho Anne Viste og breide seg. Og på andre sida hadde dei ho Gamle-Goro som heller ikkje spara på vondt, når høve var der.

Iva Tordsson (f. 1733). ”I grannetrætte er det fleire som ber eld hell vatn”, er det sagt. Så var det fulla her au. I slikt verlag og dedvære er det han Iva Tordsson veks opp. Han var stor og sterk, men stillferdig, inntenkt og tagall. Det var ’kje mange som visste kva som budde i’om. Helst såg han fulla ut som ein sålvåing (ein som har fåtte ein skrell i hugen) eller ein godsau og draglabb som var likehendt om alt. Heime var det korkje fydleg vera eller vidare å ta seg til, og han Iva heldt seg mest og likte seg best borti morkom. Han kom så i vane med dette einsame livet, så den hugen hekk i ’om all hans dag sidan. Han var korkje fiskar eller skyttar, så det var noko. Men han var rudningsmann og arbeidsbjørn som det syner ferd etter. Det er han som har rudt og bygt både Øvre-Hamna og Hølmyra. I Hamn sette han opp stugu og fjos. ”Dom stod tess lenge etter fyrste eg minnest. – Han ha ’kje øykjehjelp. Han hogg timber, drog og bar det fram etter som han lafta. Fjoset var tå ført timer og tregjølma. Det var vondt om stein som tråtta brunen i Hamn. Og da’n mura omn i stugun, førda han stein langan leid. Han bar i ein meis”. Hamna ligg høgt og berrsynt oppi lia. Der er vent og vidt utsyn. Der ser elvar, furumoar, bjørkelier, vatn og fjell. Sidan rudde han og bygde Hølmyra. Ho ligg på flatlendet nedved Olstappen. Der heldt han mykje til etter han vart gamal. Ho Anne Viste og son hennar greidde seg i Nistugun. Men ein dag la han Iva i skreppa og tok på langferd. Han fòr kav ned i Kjøpenhamn og fekk greie på breva som var komne bort. ”Men døm leita gjenom tre årstal førr døm fann døm”, hermer dei etter ’om. Kor lenge ho Anne Viste og han Svein var i Nistugun, er ’kje visst å veta. Namnet hans Svein finst i ei aksionsliste frå 1739. – Det er truleg snoa vart i kaldaste laget åt dei i Skåbu, da sanninga kom for dagen. Det vart ikkje noko tydleg vera der lenger, var det von. – Men så mykje hadde ho Anne vunne med kranglet sitt, at han Svein åt føderåd frå Nistugun til sin døyand dag. Om det sa han Nils Hågå, far åt somu-konun hans Iva: ”Den føderåda han skulle hatt der, ho skulle vore tå bak-blade.” Skåbyggingane fortel to soger om kor nett han Svein var. Han hadde i ku heitte Murikoll som han heldt så tå. Ho var reint utleva gamal da ho endeleg var slakta. Det vart støypt ljos tå tolga. Men dei fekk ingen røyve. Han gøymde dei som ein heilagdom. Men så var det ei tenest-taus som hadde snaka innpå dei og tok og tende eit. Da sa’n Svein: ”Eg hadde rett tenkt ljosa tå’n Murikoll skulle lyst einkun tå oss utor huse.” (Det var bore ljos føre likom, når dei var borne utor huset). – Dei var så gamle så dei smålåst opp som smiu-sindr. Han hadde høne og gøymde i hop egg. Men eingong dei skulle ta og eta av dei, var dei rotne alle saman. ”Åja, det er betre noko er røytt hell at alt er øydt,” sa’n Svein. Iva Tordsson vart gift med henne Tore Sjursdotter Veslum. Dei hadde to born. Ho kari som vart gift med ’om Eirik Løften, denna store, staute fotgardisten som var med og slo krings om rettarstaden da Struensee og Brandt vart retta 1772. ”Det var eit stygt åtfar,” har dei hermt etter ’om Eirik. Han gret når han fortalde det. Han Iva var ein stor og tungvaksen kar. Folk meinte han var sterk. Og eingong fekk dei sjå det. Det var ved Skåbusaga. Ho stod nedmed bergom på ytre sida åt vegen den tida. Det var gildt sagtimber å finne både i Nysøter-li’n og i Nersæter-holom. Så var det eingong det var ein sagstokk som hadde fare under velta og lagt seg så umogeleg til mellom berget og bryggja at dei fôr der meisa og ampast tre karar og ikke fekk han flutt. Det var ein gild stokk au, 7-8 alner lang og 10-12 tommar i toppen. Så kom han der, han Iva Nistugun, han gjekk rusla og môl om dagane. Da han såg dette, gjekk han nedi åleine, tok stokken oppå oksla og kom berande med ’om oppover berget og la han innpå bryggja åt dei. Så gjekk han att, like råleg og tagal som han var komen. Etter han var aldrug og hadde gjeve frå seg garden, heldt han mykje til nordpå Hågåøya. Han hadde nokre geiter han låg der med. Men når han Iva hadde eit snar-æren frami bygda, så nede et at det vart langt mellom målom for geitom. Han vart nok meir rødug på sine gamle dager. Godt omtykt var han, kor han kom. Og så kunne det hende han vart sitjande susle og drikke i godt lag både ein dag og to, og heldt på å gløyme geitom sine. Men best det var, kunne det hende han hugsa dei. Han tyktest fulla høyre dei bad om mat. For det er vel ingen som kan beda så kløkkjande bønleg og sårt om mat som ei innestengd, svolti geit. – ”Å stakkar geiten’ mine, si eg. Å ja, inkje i dag, men dubbelt i morgo, si eg.” – Det vart ei herme som har halde seg dette: ”Inkje i dag, men dubbelt i morgo, si eg.” Men det stod nok ikkje på geitom. Det var like ved morkevegen, og når morkefolket høyrde geitene hans Iva bar seg for-ille, så gjekk dei inn i fjoset og kasta til dei lauv eller gnag. Om sumaren slepte han killingane bortpå Hågåøya, så dei ikkje skulle tulle seg bort. Han brukte ’kje båt, han vod uti Vinstra så langt han kom og kasta dei over det som var att. ”Fer døkk nedmed, er det forbi, si eg.” sa han. Det var ein som fortalde ’om han hadde set ein dau killing som låg og rak i Olstapplandet. ”Er han skakk-kjefta, er han min, si eg,” sa han da. Eingong oppå Olstappa var det nære på han Iva skulle gjort siste reisa. Han hadde lagt seg i båten der utfor Hågåøya og sovna. Så var det fulla veret som hadde ført båten utover. Olstappen er annleis enn andre vatn som eg veit om. Det er eit stillferleg sóg i han om lag ein heil fjordung oppover frå sjølve osen. Og når fyrst båten kjem inn i dette sóget, så går det av seg sjølv. Men da var det ein ved nausta i Veslum-landet som vart undrande på denne båten som rak så nære utåt osen. Folk var ’kje å sjå. Han skauv ut båt, skunda seg utpå og kom så vidt tidsnok til å vekkje sjusovaren. Hadde ikkje han Iva vakna og teke nokre sterke tak, så hadde osen sóge han åt seg med same. Det har vore så ujamt med hugs og minne i det folket. Sume har vore langminnauge og åndsfriske oppi 90 års alderen og lenger, slike som han Ola Ivason (Gammel-Nistugin) og han Nils Olason. Andre har vorte sljoe og gløymske slik som han Iva Tordsson og han Tord Olason. Han Iva vart gløymsk og tufsen da det bar oppi åtti-åra. Han sat ofte såg nedmed seg, såg liksom inn i ei onnor verd og småprata med seg sjølv: ”Var kar eit leite, si eg. Men tufs, tufs, tufs, si eg.”

Ola Ivason og Rønnaug Nilsdotter Han Ola er født 1764. Han var storvaksen og maktug, men ikkje på langan leid så før som far sin. Han var godlyndt og tøyg, smålentug og hugled vera i lag med. Det gav ’om det lovet alle eg minnest som fortalde om han. År 1785 vart han gift med henne Rønnaug Nilsdotter Hågå. Ho var født 2. april 1767. I desember 1787 vart han Iva født. Han Ola var hersvein, og 1788 vart han med inn i Sverike. Det er kjent kor låkt dei var heimagjorde, nordmennene åt den herferda og kor ille dei sleit. Klent var det med klede og enda klenare med mat mangein gong, og ofte utskjemd den som var. Så laut det bli sjukdom. Det fall ’kje mange. Men det kom ein vond farang (sott) i heren med dei låg i Frekstad. Det døydde tusenvis. Sume gjet på 4 000, andre gjet på det halve. Sjukestellet var verre enn alt. Vart ein lagd inn på sjukehuset, så var det eit Guds under om ein kom ut att med liv. Dei som lækjarar skulle vera, var ulærde skøytesløyser og ufryskje, som lite vyrde korleis dei fór åt. Det hende offiserom mellom at når ein vart sjuk, så fekk han ein god ven til sløkkje pipa. Så slapp han koma under ”doktorhånd”. Det var våpenstogg frå 13. november 1788 til 15. januar 1789. Han Ola og fleire gifte hersveinar fekk orlov og var heime til om våren. Dei spurde han Ola korleis dei levde på ferda inni Sverike. ”Åjau, oss ha stomp, oss, og der var det vatn,” svara han. Heime var det fulla heller ikkje så bast (greitt, lett). Der gjekk ”skriune” om sumaren. Det er største ofsin som har vore i dalen sidan skottane fór. Det fanst ikkje uskadd gard oga Helgefjell. Det gjekk 30 år og meir før dei kom seg att. Mange vart aldri det dei hadde vore. Hitarst i Essdalen hadde Tune ei sæter. Der låg det to gamle folk frå Martinstugun med krøter om sumaren. Det kom ei ”skriu” ogantil fjellet og sopte med seg alt ihop. Det ligg ein stor grushaug i dalen som heiter Tuneskriu. Det står opp stokkendar av husom enno. Andre menneskjeliv enn desse to gjekk ikkje med på desse kantom. Ho Rønnaug Nistugun låg borti Hinøgelslisætra åleine med krøterom og ’om Iva. Det er flatvore lende og fast mark der sætra logg. Men vatnet fløymde og flødde alle stader, og jorda vart så oppbløytt at ho dissa som ei myr. Det var ikkje framkjømt åt nokor lei, og langt åt folk var det på kvar den kant. Det dunde ”skriur” og søgde elvar kor ein vende seg. ”Eg visste ikkje om eg kunne få sjå folk meir. Men om natta kom dei, han Jehans bror og han Pål Maurstad. Da vart eg glad.” Dei vontest kor tømeleg (måteleg, kleint) det var hjå henne, og hadde baska seg fram. Men det var nok med livet til låns mange stader. Heime i Nistugun var det folkelaust, og der fekk flaumen leike som han ville. Gardane var teigbytte, og det har vore sagt at ein av grannemennom veita vatnet frå seg og bortpå desse verjelause teigane. Han gjorde grensevakt heime den mannen. Det sit same folket enno i Nistugun. Men i den andre garden er det gått ut. Våren etter var det berre to mål å så til i Nistugun, før hadde det vore 40. Kvikne-bygda vart likeså ille avreidd. Åkrane låg att som grimer mellom skriu-laupom. Kyrkja var skreka og skadd, så ho laut flytjast. Gjennom bygda var det ’kje framkjømt. Dei som hadde ærend åt kyrkja, laut åt Sødorp og fara morkeleies. Den 23. januar 1790 fekk ho Rønnaug Nistugun ein gut. Ho Goro Kvåla fekk ei jente i same tidom. Da borna skulle til kristnand, tala kjerringun fylgje. Det var noko til reise tenkje seg åt! Men dei var ’kje skattrut, nokor av meggom. Men så hadde dei skysskarar au som var sætande, han Pål Maurstad skyssa ho Rønnaug og han Hans Erlandsrud ho Goro. Dei tok opp ved Åsplassane og innom Fallet og fylgde ”fjell-veun” innanfor Kvikne og kom ned att ved Kongsli-gardane. Det er bratt ned der, og svella var det. Ho Goro gjekk utor, tok innåt seg ”flyssun”, hykte seg ned og fór nedover svellet med barnet i fanget. ”Eg hadde fulla trungi gått utor eg, au her,” sa ho Rønnaug. ”Berre sit, du. Eg skal våge deg, eg,” svara han Pål. Kyrkjeferda gjekk vel både fram og attende, og guten hennar Rønnaug vart heitande Nils etter bestefar sin i Hågå. Han Tord Sveinsson Risdal var til kristnand same vinteren. Men fylgjet hans fór bakside over Ljosmorka – om Hattdalen og Lomsætra og kom ned att ved Bø i Ruste. Sleden som var brukt på den ferda, er i Risdal enno. Det var mange born i Nistugun. Fire gutar: Iva, Nils, Tord og Jehans. Fem Jenter: Tore, Rønnaug, Kari, Tore og Mari. Mykje tungt vart tillagt åt folk i desse tidom. Det var ufred, uår og ulykker av ymse slag ei utlang æve. Og Nistugufolket vart ikkje spara. Han Ola sjølv hadde lege ute. Og to av sønom. Han Iva kom ut 1809. Han døydde ute. Tord kom ut 1814. Tre døtre hadde dei fylgt åt grava. Så var det vanhelsa han Jehans. Det var ’kje under det gjekk attende med velstandet. Så smått var det i Nistugun ei tid, at ho Rønnaug og døtrene hennar spann stru for ein skjørost åt dei i Nedre. Men dei hadde det rette for seg og bar det tunge med tól. Det var ’kje på slump når ho mor song stilt, som åt seg sjølv: ”Hvo ikkun lader Herren råde”. – Det var ervesylv frå heime ho tok fram att. Det var ein stilsleg, sorgblid tone ho brukte. I denne salmen var det samla i ein sum som det dei hadde røynt, trudde og vona. Ein vår gutungane låg bortpå stabburet, var det ei natt det vart så overlag til ver. Det kom den eine vindkula verre hell hi, berra så husa riste. Best det var, fekk dei inni stugun høyre slik dunder og brak ute. Og da dei vart sjå-ande uti glaset, rulla det ungar og stokkar om einannan nedover bakkane. Vinden hadde teke huset, ungar og alt ihop. Men best det er, der kjem han Nils springande oppover bakkane, og dei andre kom kravlande etter så fort dei vann, like gode alle saman. Men om det var ”tregelsamt” og smått, så var det ’kje vant på akt og vyrdnad mellom folk. Hø Rønnaug var raust og beinkesam så langt ho rokk, og aldri rådlaus. Ho var god å finne når noko stod på. Var det ei ku som hadde vondt for å bera, så var det å gjera bod etter henne Rønnaug Nistugun. Sameleis når det stod om liv i ei barnseng. Fekk dei ho til nærkone, så tyktest dei vera hugsott-lause. Dei har ei herme etter ei Skåbu-kjerring som skulle baka lefse åt eit stort lag: ”Hadd’ eg fått gjort arbeidsbyte med ho Rønnaug Nistugun, så hadd’ egg vilja det: eg veit ingor som fær slik gjerd på lefsun som ho.” Og så var ho god til å fortelja. Eg høyrde ei gamal kjerring sa det ein gong: ”Når ho Rønnaug fortalde gamalt, var det som eit eventyr alt saman.” Det var tidleg dei tok til å kalle han Ola ”Gamle-Nistuguin”. Det var eit slags kjælenamn i bygda dette, dei kalla han så både unge og gamle. Det var ei vyrdeleg og trygg gamal-mannsro som fylgde ’om. Dei tykte laget var ’kje likt seg når han ’kje var med. Han trotta meire sterkt enn andre. Når dei var dedåtgådde og seig under bordet eller vart låke tå brennevinet og laut ut, sat han att og smålo: ”Døm bli låke tå brennevin; nei, det er rett for god vare til å få vondt tå det lell.” Det var ein som heitte Ola Skogstad som voks opp i lag med Nistugu-karom å kalle. Han kom dit å gjæte og vart verande der til han var vaksen kar og gift. Og Nistugun og Nistugu-karane var det gildaste han visste stødt sidan. Ingen ting var slikt som det. Etter han var aldrug mann ”tesshell”, livna han reint opp att når han kom på tale om den tida han var i Nistugun. Men Hindøgelsli-sætra var nå det gildaste av alt. Der hadde han vore gjætar. I Hindøglun hadde han vore med Nistugu-karom og fiska. I liom der hadde han funne mangt eit sleivemne og skeidemne, - han var god med kniven. Ingen ting var som i Hindøglsli’n. Nedrend mjølk i Hindøglsli’n var feit som nysilt i andre sætrer. Den nysilte der var feit som sømmen i dei andre sætrom. Sølju som voks ved Hindøgla, var sterk og seig som jønn. Han Ola Skogstad fór åt Amerika etter han var gamal mann. ”Det blir stuslegast aldri å få sjå Hindøgelslia meir,” sa han. Men det var om da han skulle kjøpe seg gjestebodsbrennevin eg ville fortelja. Gjestebodet skulle stå i Nistugun. Men det var ’kje nok brennevin å få i Skåbu, og så reiste han ned at ’om Ola Kongsli. ”Men kjære, skal hu ha så mykje gjestebods-brennevin da, Ola?” sa Lia-mannen. ”Åjau, døm thæm nok dæl di thalain som tæk ein tål. Han Moblo (morbror) Theilbalta (Kjeldbakken) å ’n Lals Ballusten (Lars Barrusten) åsjå Gamel-Nistuguin da måta, han dlekk nå litti (rettugt) som ein ulste, hain.” Skogstad’n var så klabbut og kleis i målet, så det laut tame til å skjøne han. Det var han Ola Skogstad som sat på ryggen hans Tord Nistugun da han hekk i reipringen etter ein finger - . Da den nye brennevinslova kom, var det mange som anka over kor reint dyrt det var vorte, brennevinet. ”Det er ikkje for dyrt, men døm er for småe koppan det er ti,” sa Gamle-Nistuguin. Ho mor fotalde: ”Eg minnes teingong i skuronn oss skar bert reiret åt ei åkerhøne. Høna låg på og værmde. Det hadde fulla missfarest for henne fyrste gongen, var det von, så ho hadde vorte att etter ferd’n, arme tufset. Dei andre fuglane hadde ale utor og vart reiste longe sidan. Da veit eg han far tok ein brei fjølende og bora stettar i og sette tekkje over det berre reiret. Han tykte så synd i henne. Men ho skjøna ikkje meininga, ho skydde.” Eg var om lag to år da han døydde. Da han fekk høyre han var oppatt-kalla, sa han: ”Nei, ville døm gjera den æra på meg aug da.” Han døydde i 1852.

Iva Olason (1787 – 1809) Han likna mest på far sin i utsjånad av alle desse brørom. Han var meir enn middels høg og godt vaksen. Han var hersvein, og i 1809 vart han kommandert ut imot svensken. Ho mor mintest ’kje meir til honom hell ein gong han kom att med ei ørn han hadde skote. Han trødde på eine vengen, og den andre strekte han kav opp under slinda. Han vart liggjande ute aldri så lenge. Men han var ein sterkhelsug kar og godt godforseg. Og så var han skrivefør. Såleis bar det til at han vart underoffiser. Han var trulova med ei gardjente på ein gard heiter Breder ikkje langt frå Christiania. Men så vart han liggjande i sotta. Jenta hans fekk lov vera der og stelle om han. Ein dag sa han: ”Hadde far din kome med øyk etter meg, så eg ha fått vore hjå dykk, så tenkjer eg eg skulle drege meg til att no.” Men straks etter døydde han. Ho mor mintest den jula. Juleljoset var tendra, og deis at ikring julebordet. Men der var det eit tomt rom. Med ein gong slokna juleljoset reint som av seg sjølv. Dei vart dåss (ille) ved alle. Straks etter fekk dei døyar-ordet hans Iva.

Nils Olason (f. 1790) liktest mest på Hågåfolket. Han var minst i vokster av brørom, men kverv og godnøytug. ”Det var snaud (snertin) kar til gjera eit lite rundkast, han Nils, eit visk.” Han var snøggtenkt og ordhittug og god til å syngje. Han hadde ljost og klårt mæle. Han var frisk og fjørug både i kropp og sjel. Og det kom vel med, han fekk mykje å gå igjennom. Men ingen høyrde han klaga eller bar seg ille. Det er att mange hermer etter ’om, men ingor i den lei. Han Iva døydde ute, som før er nemnt, og så vart han Nils gardgut i Nistugun. Presten, O. B. Moss (resid.kap. 1804-11) ville han skulle vera lærar, og så gjekk han hjå honom ei tid. Sidan vart han lærar nedi Kvikne. Han stod i tenesta i 8 år og hadde 8 rbdlr. året i løn. Da pengfallet kom, skrokk dei 8 dalarane i hop til 16 skilling. 1820 gifte han seg med Goro Risdal, dotter hans Gamle-Svein, men ho hadde den håtten ho ville ikkje flytja frå heime, og så laut mor hans, ho Gamle-Rønnaug, vera fyristandar som før. Nils og Goro hadde tre born, Iva, Rønnaug og Ola. Så døydde ho Goro i sott’n, og ho Gamle-Rønnaug vart i mors stad åt desse småe. Han Ola var berre liten da mora døydde, og han er alen med stut (eit ukshorn, pålag som eit salthorn, men det er tåte til å suge mjølka igjennom). Han Nils gifte seg ikkje opp att. Han Iva var heller ikkje reint ung, da han fekk kjerring på garden. All den tida laut ho Gamle-Rønnaug stelle huset. Ho var husmor i Nistugun i 64 år. Ho døydde i 1870. Da var ho 103 år gamal. Nokon drivande gardbrukar var han fulla ikkje, han Nils. Reint tufs kan det likvel ikkje ha vore. Det kom seg att i Nistugun no. Men det var fulla helst dei gamle å takke, og jentom, systrene hans. Dei gamle tok seg ikkje føderåd, ”gjekk til bords når maten var ferdig”, og var jambreidd dei andre i alt arbeid – døtrene au til dess dei vart gifte og flutte ut. I førtiårom var det mangt nytt som gjorde innrykk i bygda. Og alt førde i same lei. Men dette nye kom ”som julekvelden på kjerringa”. Før hadde det vore ufredsåra og minna frå ålvorstidom som var sissaste samtaleemnet når folk kom saman, og så prisane på korn og krøter. Og sparsemd uti odd og klo. No vart det Essdalsverket og verksarbeidarane, formannskapslove, tamreindrifta, brennevinslova og samfunnstankane åt Trane som tok hått og hug hjå høg og låg. Utsyna vart vidare, pengane fleire mellom folk; ungdomen vart mindre på-akta. Det vart meir på laust og lestsom med all ting. Det vant korkje ”smedsaugo hell smedshender” hjå mange av desse unggutom som voks opp i Skåbugardom dette leite. Men den støde arbeidstrotten kom ikkje før ”nauda tvinga hunden i bandet” og knapt nok da. Det vart mest med ”rider og lange sprang”. Så var det veiding, skjoting og fisking, og snart eitt, snart hitt. Sume baud til med handel. Men det vissaste var å reke gardimellom, dragast, røykje tobakk og spela kort. ”Det var ei dårlig tid for ungdomen,” sa han Ola Nilsson, når han tok framatt minna frå ungdomsåra. ”Han bestefar sat i høgsætet med Bibelen. Vi unge sat ved andre bordsenden og spela kort.” Den evnerikaste av alle dess unggutom var sakte han Iva Nistugun. Han var eit mekanisk stor-hugu. Han var børs-smed, gravør, støypar, timbermann og alt mogleg. Han flutte garden og vann med mangt så det syner ferd etter ’om enno. Han Nils Nistugun var ein heit stongfiskar. Han og Hindøgla kjendest. Og i Hindøglun var det fisk den tida. Og han Nils kunne ta han. Om andre ’kje fekk beinet, så tok han vaksen fisk det meste han bar. ”D’er mesta (dei fleste) som skræmer åv fisken før dei kjem utåt hølen,” sa han. Han fortalde om ein stongfiskar han kom i fylgje med; ”Oss lyt stille oss no, så’n itte fæ høre oss.” – ”Høre ’n fisken au da tru?” undrast han Nils. ”Ja, høre. ’N ser au!” ”Ja, det har eg nok set von til at han ser, men om han høre, det veit eg ikke.” Dei vene stillslege sumarkveldane ved fiskeelva har vore med og forma denne mannen. Eg veit ikkje noko meir fredfylt og hugsvalande enn ein sumarkveld i ei bjørkeli ved ei elv som sullar og suklar i ”êur” og hølar , straumar og stryk. Han Nils var på ingen måte overtruisk. Sume prestar tenkte vel om han at han trudde for lite. Han leitte stødt etter naturleg opphav, når det var noko han ikkje skjøna. Men når han gjekk einsleg langs Hindøgla dei stille sumarkveldane, så merka han sumt som gløgt vett og klår tanke ikkje greidde å tyde. Han skravla aldri om det han tykte: det var berre i trumål han tala om slikt. Det var ’kje noko kaldtokka og skræmeleg. Det var godslege ånder med mjukt mæle som kviskra namnet hans og hugga hugen. Han var hendug til å bruke kniven. Det var vel berre han Jehans, bror hans, som har gått framom han. Men det var no det med ’om Jehans, han dreiv ikkje stort anna på. Han arbeidde rullafjøler, gravfjøler, sleiver, skeier og seletre. Han hogg emne så nære innåt, så folk tykte det spøkte for fingrom. ”’N skal aldri ha opp øksa minder ’n hugsa på ho er farleg når ho kjem att,” hermer dei etter ’om Nils. Nedpå Murudalen var Langrandbuene. Det var to det fyrste eg minnest. No er det berre ei, og ho er så avreidd tå timerkøyrarom så ho mest ikkje er attkjennande. Dei var bygde til husvære for timerhoggarar, slåttefolk og mosefolk. Men dei stod ulæste, så det var tok over hovudet åt kven som trong. Det var berre eitt rom; døra var i eine enden. Eldstaden var ei firkanta muring innpå aurgolvet. Etter båe langveggjom var det briskar så mreie at det var mannslengd. Der låg karane. Langs tverrveggen, midt imot døra, var det brisk åt kvinnfolkom. Det kunne vel liggje 7 – 8 minst på kvar brisk. Glas var det ikkje, berre glugg. Meste dagsljoset kom gjennom ljoren. I desse buom har mangei soge vore sagd og mangt eit trearbeid frå-seg-gjort. Det var helst skeier, sleiver, selatre, auser og øskjer. Kvinnfolka hadde no saum eller bunding. Den tida han Nils var med som mest, var sakte han den vilkaste både til å seia soger og arbeide. Det kan felle ymse avlæte der som så mange ligg og søv. Det var ein kveld etter dei andre hadde kvara. Han Nils og eit par andre sat att med noko priklearbeid. Det pusta, småsnorka og tala i sømnen. Best det var, small det frå kvinnfolkbrisken. ”Nei, no slo ho eitt,” sa han Nils så kvast, skunda seg la emne og ambod frå seg. Stuguklukka hadde slege. Det var eingong ho Ragnhild Skulstugun tok til å overhekle han. Det var ingen som slapp henne når rangfikta var på henne. Han Nils stod og lydde på ei stund. Men best det var , snudde han seg åt dei andre og sa: ”Hadde ho Ragnhild Skulstugun lete vel om meg, så jamen hadde det vorte vondt åt meg.” og så gjekk han tvert frå henne. Det var i eit lag det sat nokre kjerringar og prata om dei ymse ungdomar i bygda. Dei vart både harpa og sælda, men det var nok ikkje mange som heldt vekta. Ingor jente så vakker og lugum som mor si; ingen unggut så ferm og fallen som far sin. ”Døm tykkjer ho Mari N. er så pen, men mor hennar ho var pen ho.” ”Ja, men eg hugsar bestemor hennar, eg; ho var pen ho, skuld dykk seg.” Og i den leid gjekk det. ”Det må bli eit stygt folk på slutten,” skaut han Nils inni. Torgeir Torgeirson Øvre vart gift med henne Beret Hansdotter Risdal. Brudlaupet stor i Øvre og varde i ptte dagar. Han råka til å koma der fautdrengen (Larsen frå Lesja. Var på poståpneriet hjå Jakop Lårgard da eg var på skule hjå Bruun 1868). Han var kontorkar, men når han fór i avkrokom så lika han best å heite ”fautfullmektig”. Han vart med å tur til han var så forkomen at han låg ved ei hagfelle og braut seg. Han Nils og nokre andre kom gå-ande. ”Døm har sagt det vø’ gildt vera faut fyrst ein slapp gjera rekneskap,” sa han Nils. Han var god til å syngje, og i lagom song han ofte. ”Hva spørger jeg om gods og guld, når jeg er vel tilfreds,” var ein av songom hans. Eingong det hadde vore frostår, var det ein som møtte ’om Nils han kom frå kverna med ein pøk på ryggen. ”Har du noko å ha på kverna i år au, du da, Nils?” – ”Eg hadde på noko, men da ho kom att med di, så var det likare til klede hell til mat,” sa’n Nils. Ho hadde lagt kleimen (Kverna legg kleim når kornet er så ringt, at det berre klinest mellom kvernseinom.) Han sat og såg på eit par vetljenter som var så utruleg gilde til å hjelpe mor si. ”Vetljentun er som lambungen; døm er ikkje store før det er gagn i døm.” Når han høyrde dei tala om fa’n kor stygg han skulle vera, da lo han: ”Nei, har han makt til å syne seg, så er han visst så blid og pen som han har råd med; den som vil dåre og lokke, gjer seg aldri stygg.” I gravølet etter mor si hermde far min han sa: ”Det er full’ ikkje hell mange som misser mor si etter døm har fylt firs.” Han Nils vart gamal. Siste tida heldt han mykje senga. Han var sliten og trong kvile. Men ansug (åndsfrisk) og minnug var han like uti yta. Og når gamalt kom på tale, livna han opp og vart rødug. Det var komen ny prest i gjeldet. Han var av desse som hadde paura og streva seg fram fét for fét frå småmanns kår. No var han prest heilt ut på Jonsonsk gjerd. Skjemaet var i orden; den romer-rettslege prosedyren kunne han utanåt. Og han tok sjelerøkta med ålvor. Han spurde opp dei sjuke og sengeliggjande og tala med dei. Men ville dei gå til Guds bord, laut dei gjera greie for seg fyrst. Han Nils gledde seg til at presten skulle koma. Dei rann ’om i minnet alle dei gode stunder han hadde vore i lag med Moss, Heyerdal og Schnitler-karom (Didrik Schnitler sokneprest på Fron frå 1807-30; sonen Peter Schnitler residerende kapellan frå 1828-31). Dei hadde lånt ’om bøker, og dei visste så mykje om kva folk hadde tenkt og trutt attigjennom tidene. Det var mykje av fritenkjarbøker og låke konstbøker mellom folk i dei tidom. Men dei fekk aldri klofeste i han Nils. Presten kom. Men han gjekk på for brått. Det var komen ein annan gamal mann, mest jamaldringen hans Nils. Han au ville gå til Guds bord. Men no var desse to komne i godt prat om gamle tider, gamle soger og sumt dei hadde opplevd i lag eller kvar for seg. Presten fekk sakte det inntrykk at dei var ’kje ”ret bredt”. Eg var ’kje til stades, men eg har det frå ”sannsøglege” folk. Og opphavet var om lag dette: Presten spør: ”Hvor gamal er du da, Nils?” – ”86 år.” – ”Det er mange dage, det,” – ”Ja, og ingen dag di andre lik, som han sa Solon.” – ”Men når dagene her får ende, hva så?” – ”Så fær vi kvile.” – ”Men hva må gå forud for at vi tør gjøre oss håb om at denne hvile kan bli god?” – ”Ja, det er noko menneskje har grunna på all sin dag. Dei gamle hellenar la sund-pengar i munnen på den daude så han kunne kome vel fram, det trudde dei skulle til.” Og før presten fekk stagga han med ”spurdage”, var gamlingen komen midt oppi myter og alskens gamle truer, egyptiske, persiske, greske, indiske og andre. Presten visste snart korkje ut eller inn, han var reint forferda; kjem inn og seier til sonen: ”Jeg kan ikke forsvare at meddele din fader det hellige sakramente; hans sind er opfyldt av allehånde forfængelige tanker, og det er så meget underlig i hans tale.” ”Du lyt vel gjera det lell. Det blir slik ein ryl i bygden om det spørs du har nekta ’om det; folk veit ’kje kå døm skal meine. Alle har havt godt åt ’om far; han har gjort kor mann rett og skil og haldi havt ubytt med nokon, og er ikkje han verdig, så – ja, eg har ’kje lag på dette – han vart så fegen da han høyrde du ville koma, og da er han stødt pratsam. Han ligg uti der einsleg, og tida er lang for ’om. Ingen er det tå oss som er såpass oss kan tala ved han um slikt som han tykkjer det er mun i. Eg rettugt bed deg at du i Guds namn går uti att åt ’om. Berre gjev ’om tida. Eg kan aldri anna tru enn at de blir samde. Berre gjev ’om tida.” ”Ja, jeg kan jo prøve igjen.” Og det gjorde han. Nils døydde 29. januar 1877. Da var han 87 år gamal. Ved jordpåkastinga sa presten pålag så: ”Vi står her ved en gammel lærers grav. Jeg besøkte ham flere gange på hans sygeleie. Han var en ualmindelig og mærkelig mand. I begyndelsen forekom han mig på hvass. Men vi kom siden til god forståelse med hindanden. Han var en lærd mand – lærdere end nogen av de tre lærere her står. Han havde lært intet at vide uden Kristus og ham korsfæstet. Lærte han de små hva han bekjendte og trodde, da tør jeg si han har gjort sin gjerning vel, og jeg lyser fred og velsignelse over ham selv og over hans minde.” - Av jord er du kommen; til jord sal du blive; av jord skal du igjen opstå. ”Lær mig, o Gud, rett at betænke min død, og når jeg segner ned min sjæl i Jesu blod at sænke og dø i sand bodfærdighed. Min Gud gjør dog, for Kristi blod, min sidste avskeds time god.”

Tord Olason (f.1792). Han Tord, tredje sonen, er fulla ein med dei føraste karom som er oppvaksne i Skåbu. Det fanst vel ingen så før og ferdug ”oga” Helgefell, og det laut fulla leitas teit stykke nedanfor au etter par-kara. Han var blodrik og vakker hamlita som ei frodig jente. Høgtidskveldane skulle alle i huset vaske seg i hovudet. Så var skikken den tida. Kona i huset vaska mannen og sønene: døtrene mora og einannan. Tenestejentene vaska tenestegutane og einannan. Karane drog av seg skjorta og gyrde åt broka med broksele, og så vart dei vaska i hovudet, på halsen, ryggen og akslom. Det var ei kunst med med den vasken au; det var ei sers klaps som ikkje alle fekk til. Det høyrdest over heile huset om klapset var rett. Så var det eingong i Nistugun ho bestemor vaska han Tord at ho sa: ”Det er rett ikkje rart om du er sterk, du, Tord; det ligg slike vordor og valkar her alle stader.” Men så vart han kommandert ut imot svensken 1814. Da var han atten år. Han var ingen sogemann. Men eitt og anna er hermt etter ’om frå den ferda. ”Oss steikte vaflor tå havermjøl og vatn. Og oss var forundra på kor gode døm var. Enda gjekk det an med oss: oss fekk noko oss, når det var til-fångs; men folket i bygdom hadde ingen ting.” Ein gong hadde dei fått ferskt kjøt i kjelane. Dei gledde seg. No skulle dei få eta godt. Men da kjelane var vel i koken komne, vart det slege alarm, og så var det å slå soddet ned, stappe kjøtet i brødposen og ta børsa. Ei natt fekk dei høyre det tusla i eit grindsled ikkje langt frå vakta. Dei skaut på måfå, og det vart slik ank og jammers-skrik borti mørket. Han var med i møtet ved Ondstadsund. Etter ”utelelegun” var han mest ikkje attkjennande. Han hadde slite for mykje ilt. Noko kót vart han no ikkje likevel, men så før og trottug som han kunne vorte, vart han fulla ikkje. Han hadde fått ein brest. Ho mor fortalde: ”Det var ein vår dei var etter fuglen, han og Stain. Dei skaut svært mykje, hadde tungt å bera og lang veg å gå. Da sa han det, han Tord da han var heimatt komen: ”Eg trudde mest eg hadde gått trøytt no.” Det var minning frå ufredsårom som rann på han. Han var både høg og tjukk, gode sju våger tung. Det var noko bjørn-tungt i gongelaget hans, tungt og mjukt på same tid. Det var liksom det duna der han gjekk. Han hadde høg skalle, stutt, sterk nase, munnen lite innknept. Haka var brei og velskapt og stod fram. Han var ingen dansar. Men eingong han hadde lit oppi, baud han til og skulle gjera rundkast. Da fór eine skrå-a av ’om og vart liggjand oppå ei hylle. Men da lo mor hans: ”Nei, er det såpass røyve i deg au da, Tord?” – ”Det er brennevinet som gjer det, mor,” sa’n Tord. Ein gong gjekk han i reipringen etter langfingeren og hadde ein vaksen kar på ryggen. Det fanst ingen i bygda som rette vetlefingeren hans i krokdrag. Det er fortalt frå ein gong med’ han var heime i Nistugun. Det var ein sundag det var mange karar samla der , sterke karar sume, men fredelege. Dei tok til å dra krok og hadde gaman. Han Tord sat inna bordet, såg på og smålo. Dei ville dra ved han au. Og han Tord rette armen strak over bordet og let dei ta i. Han gjorde eit lite rykk: ”Huytt!” sa’n, og så rakna den eine kroken etter den andre. Det var ein som spurde han Tord etterpå kven han tykte hekk best i. ”Å, eg tykte det var hårt um anna med døm alle, eg.” svara’n. Han var spak og godlyndt. Det er sagt at ingen såg han vond. Men ein gong var det nok ikkje langt att. Det var da denne ureinska, ”Steinkøyraren” kom og skipla ei dansemoro i Nistugun. Hans Knutson (Harehaugen) var ein mann det stod støkk og kaldhjelm av. Han var heidøl, og dreiv mykje med steinkjøring og muring. Dei kalle han Steinkøyraren eller Køyr’n. Eg minnest han etter han var gamal. Eg veit ikkje om eg har set så kaldtokka kar, så hardøygd og hjålma. Det gjekk nå eit ymse ord om at han hadde drepe folk au. Han var skild da han kom hit, og levde laust snart med ei, snart med hi. Det kom så søkkjende bort ei heidøle ein haust. Ho hadde vore i Skåbu på arbeid om sumaren og etla seg over fjellet og heimat. Ho var med barn. Steinkøyraren var i fylgje med henne sist ho var sedd. Det vart styggever, og jenta kom bort og fanst ikkje at før utpå sumaren året etter. Ei fyrkje kasta han uti eit logolv, mestsom på fleip. Ho fødde for tidleg og sette til. Med dotter hans Ola Dalshaugen hadde han fire søner. Far hennar dengde han rett som det var. Ein gong han Ola kom heimatt, ropte han inn: ”Statt upp nå Mari, tend ei spik og sjå korleis hunden har reidt meg til for di skuld!” Så fór han ut på garden og ropte så dei høyrde han kav frami Bakkerud: ”Hau!! Hund og bikkje! Skytt og fy og fa’n og felee-e-e! Hua!!!” Det var merr til kar, Steinkøyraren, både høg og grovlagd. Me’ærmene utor laget store og svære, låra og leggene var av same slaget. Det var liksom han fall utor ovantil; men det var nå ein rundvaksen og drjug kar all igjennom. Hovudet var svært lite. Han hadde skutbrun, låg skalle og sterke tenner som aldri datt utor. Ramnende svart, rakt hår som aldri gråna. Han var både sterk og frisk. Borti Tolstad-sætra på Murudalen, ein sumar han var med der og slo kvea, sprang han over hesja så høg som kar kunne hesja ho. Han slo og spende forderva mange. Mest omtala har det vore at han slo og spende helsa av ’om Hans Megarden. Dei meinte fullt og fast at han var leigd til det arbeidet, og det vart sak som gjekk i fleire år. Køyr’n vart dømd. Ingen annan vart saka. Det var ein skreppekræmar frå Numedal heitte Goe Bjønnum. Han var ovsterk så det var ’kje bjodande til å ta han. Men Køyr’n hadde ’kje godt av det før han hadde freista dei han hadde høyrt var gode karar. Han flaug til så hardt at det glapp for ’om, er det sagt. Men han flutte ’kje han Goe. Goe var ein godsleg kar som let dei freiste seg på moro. Han la dei aldri i golv. Han let dei leike høgda si, og så lyfte han lite på dei og let dei gå. Han vart spurd kven han tykte hekk best attåt golvet av dei han hadde lyfta på her i dalen. ”Det er fulla Steinmerra, det,” sa’n Goe. Men det var den sundagskvelden i Nistugun. Det var dansemoro åt ungdomen i grenda. Både han Ola og ho Rønnaug unte gjerne ungdomen å mora seg, når det var på sømeleg måte. Og det fall liksom av seg sjølv det, når Gamle Nistuguin sat og såg på. Køyr’n kom halvfull og tok til bry og brøkja. Dei meinte det var han Tord han hadde i sikte. Dei var borti ’om Tord både den eine og hin, men han Tord var traud å få fram. Medan fór Køyr’n og brøkja på ymse gjerdom og tok større og større rom frampå golvet og skaut etter ymse. Han Tord gjekk og skjenkte tå ein svart, rund pottbuttel. Men så bar’n til bli så lett på foten og skifte letom, sa ’kje eit ord, men drog seg nærare bortåt Køyr’n. Da vert han huga til å finne døra, Køyr’n. Og det var fulla det beste for båe. Men mesta (dei fleste) meinte nok det at Steinkjøraren hadde kome i gamle klør den gongen, hadde han ikkje funne døra. Og det tvilte han fulla på sjølv au, var det von. Han Tord var hundug både til smeds og tres. Men han baud ikkje til med treskurd såleis som han Nils og han Jehans. Han arbeidde skatollet hennar mor. Snikkararbeidet er vel frå-seg-gjort til å vera av ein sjølvlærd, og låsa er like gode enno. Han vart gift med gardjenta frå Hysjuli’n, fekk svært mange born og sleit hardt all si tid på den tungbrukte garden. Han vart gløymsk og håttlaus og ”attikomen”, så det gjekk fulle ikkje vidare innpå han alt det tunge som kom etter hand. Eldste sonen, han Iva, hadde garden og sleit på same vis som faren hadde gjort. Barneflokken auka, og skulda med, og så vert det Amerika å ta til. Dagen før han skulle reise, heldt han på med nokre kasser i vedaskaålen. Mor hans stod der og tala ved han, gavst og gruvde for kor stusleg og vondt det vart når han reiste og framande flutte inn. Best ho står der, glid det laus ein oppreist vedakubbe og råkar ho i hovudet så ho ligg der håttlaus med ein gång. Hovudskåla hadde fått ein skrell, og ho Mari visste ikkje meir av seg. Ho slokna da ei stutt stund var lide. Alt han Tord sa, var berre: ”Ja, så vart eg enkjemann, eg da.” Sonen laut reise med det same han hadde lagt augo att på mora. Det var dagsett når skipet skulle gå. Ei av døttom han Tord, som var gift, budde hjå ’om eit bel. I gravølet var det nokon som tykte synd i han. ”Det er ingen sak med meg; eg er hjå mitt eige folk.” – ”Ja, du har nå ho Mari ei stund da, måta,” – ”Og så han Iva da, måta,” svara gamlingen. Han hådde ikkje etter at han Iva var borte for alle tider. Vi var hjå ’om i jula ein gong, eg og syster mi. Han kjende oss og var fegen. Han skulle eta i lag med oss, men det gjekk ubeint. Han skalv på hande, og supande rakk ikkje fram. Best det er, blir han arg og kastar skeia: ”Nei, om eg slikt skjøner! Det blir umogleg få i seg mat au.” – ”Ja, det er rart korleis alderen kan avlaga folk,” kviskra ho dotter hans. ”Før var det han som laut tøye tolmodet så mang ein gong, og det var sakte langt. Men no er det andre som lyt freiste.” Han ville gjerne leggje ord i laget: ”Åja, - eg lyt seia som han bestefar sa, eg: Var kar eit leite, men tufs, tufs, tufs.” Detta tok han opp att best det var. ”Kar eit leite, men tufs, tufs, tufs.” Han var mykje over 80 år da han døydde. Det er fortalt om siste gongen han var inne hjå mor si. Ho var over 100 år, han nære 80. Han gav henne handa til avskjed, og ho tok hans med båe sine. ”Du er stor på hondom enno, du, Tord,” sa ho.

Jehans Olason (f.2/2 1797 – d.1833). Det var ingen av brørom sine ho mor så ofte gat som ’om ”Jehan hime”, helst når gamalt kom på tale. Med’ eg var liten, var eg så gjert på å fortelja det eg hadde å lese. Og ho mor lydde gjerne på. Når ho skura koppar, så stana ho skjeft-voga og lydde på meg. Og takom rokken. Og da hende det ofte ho sa: ”Ja, detta minnest eg rettugt han Jehans hime fortalde meg med’ eg var litor.” Det var Snorre-karane, kjempene ved Troja og Olger Danske eg fortalde om. Men ho mor hadde høyrd mykje meir av ”’om Jehans hime”.: Om keisar Karl Magnus og dei tolv parkarane hans, Nils Klim, Peder Pårs, Dokter Faktus (Faust), Nordlands Trompet o.m.a. Like før åtet etter han hadde gått åt presten, var han Jehans den viltraste og mangfreistugaste gutungen dei visste om, fór både høgt og lågt. Ho mor sa ofte eg var så lik ’om både å sjå på og i gjerdeom med’ eg voks opp. Men våren etter han var framsloppen, vart han helselaus. Og det gjekk såleis til: Han Tord gjekk mykje etter fuglen om vårane, og no skulle han Jehans au få vera med. Det var flekkbert i skogen, men kaldt og skaraføre. Dei kom åt leiken og skjøna det var fugl der, og så sette han Jehans seg att under ei toll, ville bie til det small. Men det tok tid før han Tord fekk stille fuglen. Dei hadde gått seg varme, og no satt han Jehans til han vart for kald. Røyve seg ville han ikkje. Han kunne skræme fuglen. Han vart hardt låk og laut halde senga i langsameleg tid. Han fekk slike fæle kramperider. Det var mest ikkje råd å sjå kor han leid når han fekk at det som hardast. Senedråtten drog han i hop i ein krok, og da var det reint som på livet. Han leid tålmodig. Men det henda pina vart så svær at det persa utor han ank og jammer: ”Mor! Å mor! Eg held det ’kje ut, mor!” Det var ein gamal skåbygging som fortalde: ”Eg minnest vel ein sundagsmorgon i Nistugun. Det var om sumaren og slikt eit fint ver. Ho Kari og ho Mari var pynta til å gå åt kyrkja. Dei såg så glade og friske ut. Men så fekk han Jehans ei fikt. Det var så vondt å sjå. Eg gløymer det aldri. Det var vondt berre å sjå kor tungt dei tok det, dess unge, staute systrene hans. Det vart ein stusleg sundag.” Alle tenkjande råder vart freiste, men ingor bata. Fyrste eg mennest, hekk det ei tavle i Kvikne-kyrkja (Jesus på korset). Den var gjevi av Jehans Olason Skåbu til takk for at han var vorten såpass helsug att. I Hågåstugu på Sødorp var det ei signe-kjerring som visste råd for alle sjuker. Han Nils, bror hans, var nede og tala ved ho og bad om råd, og råd fekk han, og noko medisin au. Men han måtte ’kje gjera sitt eige fornød’n på vegen heimatt. Det var eit hardt krav. Det er over to mil å gå mellom Nistugun Skåbu og Hågåstugun. Men rådet hjelpe ikkje, og så måtte dei hente ho sjølv. Ho støypte tinn eller bly i ei vassbytte, og så vart det å tyde ut den rare aspektern på rette måten (felle blotspån). ”Men enn om du tok imiss nå da?” – ”Ja, da sett det seg der da.” Denne pjoninga var han Jehans harm for støtt det vart nemnt sidan. ”Hadd’ det vore så nå, eg meiner rett ho skulle sloppe,” sa han. ”Det var sju år han var ’kje under berr himil,” sa han far etter mor hans. Sjukdomen slo seg åt føtom. Dei stana i voksteren og visna. Ovantil voks han og vart stor og velvaksen. Andletet var breidt og storskore. Armane var svært så lange. ”Det var fulla meininga han skulle vorte stor, veit eg,” sa ho mor. Han skjemta med desse lange armom sine: ”Kor fær det han har bruk for! Eg fekk desse lange armane, så eg kan tenja meg borti knivrekkja og oppå hylla.” Han laga seg ein slags benk eller hjell med hjul under. Så sat han på denne hjellen sin og ytte seg fram med to stavar. Når det var godver, så fór han ut og skyssa seg borti granne-garden. ”Eg er ver-vand som han Tre-Tor Håve, held meg inne når det regner.” Han berga det beste. Sjukdomen og vanhelsa fekk aldri vik med den glade hugen og det livlege lyndet hans. Det var sans for lesnad og kunnskap i Nistugun. Alle fire brørne vart skriveføre, og han Nils og han Jehans var dei beste her i bygda. Med’ han Jehans heldt senga, vart det tid til å lesa. Han las alt slag, og han hugsa det han las. Så vidt eg kan skjøne, etter det ho mor og andre har fortalt, var det sogelesing og løgjedikting han lika best. Lyndet hans låg i den leid. Holbergs komedier og moralske tankar var kjær lesnad der i huset. Han Nils vart lærar og vel kjend med prestom. Det var vel dei som lånte desse karom bøker. Elles var det vel au i desse tidom det vart sett i gang leselag kring i bygdom.

Han Lars Sta’e og Nistugu-karane. Ved 1820 leite kom han åt bygden der, han Stae-Lars. Han vart verande i Nistugun i tre år. Han høvde godt inn i huset der på sume måtar. Utamane hans visste alle om og var over med. Og eg har aldri høyrt han gylla dei såleis som kunstmenn no ofte freistar gjera. Det var mangt ved Stain som gjorde at han var gild vera i lag med. Han var luttverug for det meste, lentug og god å omgå. Vidt hadde han vanka, og mykje hadde han freista, og ein heil meister var han til å fortelja frå ferdom sine. Det fór som eit friskt ver frå fjell og skog der han ferdast. Same kva det var, så vart det formeir, når han sa eller gjorde det, og framom dei fleste var han i alt arbeid som førefall. Det heldt til ein skreddar au i Nistugun dette leitet. Eingong i slått-onn skulle dei gjera arbeidsbyte, skreddaren og Stain. Skreddaren skulle gjera eit kledeplagg åt ’om Lars, og han Lars skulle vera i staden hans og vera med og slå. Skreddaren var ’kje vidare tess til å slå, og ljå-amboda hans var ubrukande. ”Så slipte og brynte og batt eg opp att ljå’n. Men da vart det anna bit på Nistugu-marken da,” sa’n Lars. Han Lars gjorde mykje til løyse ut sergivnaden hans Jehans. Både sansen for det løgne i livet og kunstnartrongen vart vekt. Da han Jehans kom på dette med å skjera ut, var han berga. Han fekk smaka arbeidsgleda og vart viss med kva han dugde til. Og da gjekk tida. Det var ’kje store ting han orka gjera. Det var helst skeier, snusdåsar og anna smått priklearbeid. Når nokon fann eit sers fint skei-emne eller ei fin riskule, så var det å gå åt ’om Jehans med det. ”Å, som han gnuvla og hadde det travelt,” sa ho mor; ”det var ofte han mest ikkje tok seg tid til å eta.” I Nistugun vart det sett opp ny stugu. Det vart kosta slik ein gild kleberpeis. Han er til enno. ”Den har han Jehans spikka for.” Og så var det denne vakne sansen hans for det sermerkte og løgne han las og såg ikring seg. Det er honom å takke at mangei småløgi herme og hending er i minnet gøymt. Så kom det unge gutar åt ’om som han lærde å rekne og skrive. Og så ytte dei arbeid åt garden atti staden.

Det var mange jamspelte gutar i Skåbugardom dette leite. Desse to Nistugun – han Iva (f.1821) og han Ola (f. 1825). Og så alle desse i Øvre. Brukaren der heitte Torgeir Erlandson. Han var spelemann og ein lettverug og lugum kar i leik og lag. Ein svare gnuvel til å sigge og arbeide. Han og tenestguten hogg timber i Slangslia. Hogg timber om dagen, tjåka og drog nota om netene. ”Det bli for keidt dette,” sa guten, ”hogge timber om dagan og draga nota om neten.” – ”Åja, det er keidt kå ein skal gjera,” svara han Torgeir. Han Torgeir var ein mykje tilkomen kar da han gifta seg. Det var ei ung, kvikk jente som fór i gardom der og vov som han gifta seg med. Ho heitte Embjørg Persdotter og var komen frå Tullut nordi Bræebygda. Det vart mange born. Ei jente heitte Mari. Og seks gutar: Erland, Per, Torgeir, Iver, Hans og Ola. Ho Mari vart gift med ’om Hans Nilsson Hågå. Gutane vart staute og vel godtilseg etter som dei voks til. Far deira tykte det vart i meste laget med gutar. ”Vart det ein gutt-kladd at no au,” sa han. Han Torgeir døydde da den yngste, han Ola, var berre liten. I same stund som faren gav opp anden, datt han Ola frami brandane og brende seg så han hadde ein liten snau flekk i hovudet all si tid. Husa i dei tre Skåbugardom stod i ein krull, og såleis bar det til at alle desse ”rispann” – desse to morlause i Nistugun og desse seks farlause i Øvre vaks opp som ein syskenflokk, og godvener var dei og heldt ihop stødt etter dei vart vaksne au. Men i oppvekste var det på sjølvstyr så altfor mykje. Det var ingen til å aga dei eller halde dei åt stadig arbeid. Enkja i Øvre orka det ikkje, og likeså lite enkjemannen i Nistugun. Han Erland, den eldste tå Øvre-karom, freista ”skråtå” i dei yngre. Men det er fåfengt arbeid for eldre sysken å vilja ”dra opp” dei yngre. Dei yngre veit så altfor vel at dei eldre au kan ha lyte. ”Ågån” bit ikkje. – Han Ola var fulla den evnerikaste av alle desse brørom, men han var ein villstyring i oppvekstårom. Han Erland tok seg for å ”harpesere” han. ”Det vart no lite folkegjerd på oss andre, men det ser ’kje ut til å bli nokor gjerd på deg.” – ”Såleis går det med verdens børn, sume … inne, og sume i dør’n,” svara han Ola. Det var ’kje så mykje å gi imellom i, tykte han. Det var ein påfunnug og mangfreistug flokk. Rivne klede, reiva fingrar, blåe kular her og der, skråmer av ymse slag høyrde dagen til. Ho Embjørg var ei lettverug kone som var god til å skjemte. Når ho kom og spurde om dei, så var det jamt med desse ordom: ”Har døkk sett noko til nokre fillute gutungar nyss?” – ”Å, døm kjem nok til rettes att; døm er fulla i fylgje med desse flyssbaggom våre einkun staden,” svara ho Rønnaug. Ein gong var det nok nære på skulle gått gale. Ein tå øvre-gutom hadde køyrt ein kniv inni magen på ein av dei andre, og det såg stygt ut. Ho Rønnaug bøtte det att, og guten vart snart like god att. Men dei vart nok skræmde alle ei stund. ”Du har no stødt sagt at eg er så lei du, bestemor,” sa han Ola, ”men no fekk du sjå no.” Det ser ut til å ha vore han Jehans som har hatt lite makt med denne viltre vikingeflokken. Han skjøna gutehåtten. Når dei hadde masa seg trøytte med alskens påfunn eller fanga skade einkun av dei, så kom dei stormande og kringsette han. Det var gaman å sjå alt det rare han fór med. Og så hadde han så mykje løgleg å fortelja. Men var han trøytt eller dei var altfor masasame, så vart det berre harmen å høyre han. ”Det var eingong tre småe gutar som gjekk drog på ei litor pute; nå er dette eventyret ute.” Når dei fekk dette eventyret, var det best å pakke seg. Gnog dei meir, så kom det eit verre eit. Da vart det eit slikt eventyr at dei kjende att seg sjølve – ein av dei eller fleire – toskeskapen, tankeløysa eller siste skeivferda dei hadde vor borti, vart sett i stil og fortald. Det var liksom han visste alt dei hadde for seg, tenkte og tykte. Og så gjorde han det så løgleg, så det var reint leidt for dei han skjemta med. ”Gjer døkk meg retteleg sinna, så er eg ikkje mykje blid,” sa han takom.