Jakub Filip Florian Krzyżanowski h. Świnka

Jakub Krzyżanowski

• około 1729 + 29 X 1805 (Świętosławice)

Dziadek macierzysty Fryderyka Chopina, Jakub Krzyżanowski, był do niedawna postacią znaną jedynie z nazwiska, wymienionego w akcie zgonu jego córki Justyny (1861), matki Chopina. Nieznane było jego pochodzenie, miejsce i data urodzenia czy zgonu. Nie wiedziano też nic na temat jego biografii i perypetii życiowych. Nazwisko „Krzyżanowski“ jest w Polsce bardzo rozpowszechnione i w XVIII-wiecznej Polsce rodziny o tym nazwisku występują właściwie w każdej grupie społecznej: wśród chłopów, mieszczan, szlachty oraz neofitów. Taka różnorodność oraz brak szczegółów biograficznych dawała pole do dowolnych spekulacji i twierdzeń, w tym także do identyfikowania Jakuba z którąś z rodzin neofickich czy chłopskich. Dopiero badania historyczno-źródłowe przeprowadzone w ostatnich latach ujawniły szereg dokumentów, związanych z Jakubem, które pozwoliły na określenie zarówno jego statusu społecznego, jak i przybliżonych dziejów jego życia. Na ich podstawie można z całą pewnością stwierdzić jego przynależność do stanu szlacheckiego o materialnym statusie drobnej szlachty, nieposiadającej własnego majątku ziemskiego. Ze względów chronologicznych i geograficznych nie może tu także chodzić o rodzinę neoficką, gdyż występowały one dużo później i na terenach dalekich kresów ukraińskich. Nie ma jednak pewności, do którego z kilku rozrodzonych rodów szlacheckich o tym nazwisku (herbu Świnka, herbu Dębno i innych) Jakub Krzyżanowski przynależy.

Odnalezione dokumenty pozwalają stwierdzić, że całe swoje dorosłe życie spędził Jakub na Kujawach, w okolicach miasteczka Izbica, które stanowiło centrum rozległych dóbr, należących w tym czasie do rodziny Skarbków.

Jakub Krzyżanowski urodził się około 1729 roku. Miejsce jego urodzenia pozostaje nieznane. Po raz pierwszy Jakub pojawił się w źródłach w 1760 roku jako ekonom we wsi Błędna (obecna nazwa – Błenna – 7 km na południowy wschód od Izbicy). Pracował wtedy u dzierżawcy tych dóbr, Bonawentury Pniewskiego, znanego z licznych procesów sądowych awanturnika i pieniacza. Jakub, co najmniej dwukrotnie, brał udział w kilku aktach sąsiedzkiej przemocy. Pierwszy przypadek znamy z zeznania Józefa Polewskiego, dziedzica sąsiednich dóbr Modzerowo, który stwierdził, że Bonawentura Pniewski, wziąwszy sobie do pomocy wspólników, w tym Jakuba Krzyżanowskiego i innych, uzbrojonych w strzelby i pistolety, napadł na skarżącego Polewskiego, gdy ten powracał z Trybunału Koronnego. Prócz tego w środku nocy dnia czternastego grudnia Polewski został napadnięty zbrojnie przez wymienionych sprawców w swoim domu w dobrach Modzerowo, gdzie napastnicy wywołali rozruchy wśród mieszkańców wsi i próbowali wzniecić pożar. Następnie napastnicy dokonali podobnego ataku na dobra Ciepliny, należące również do Polewskiego, i tam zniszczyli dziedziniec dworski i chałupy chłopskie oraz strzelali do sług i poddanych. Ten przykład gwałtownych porachunków sąsiedzkich nie był w tamtych czasach odosobniony i takiego zapewne przypadku, zwanego „zajazdem“, dotyczy cytowane zdarzenie z udziałem Jakuba Krzyżanowskiego.

Nie udało się dokładnie ustalić, jak długo Jakub był ekonomem w Błennie. Nie był wtedy jeszcze żonaty, a w każdym razie nie z Antoniną Kołomińską. W parafii Izbica po raz pierwszy Jakub został odnotowany w 1764 roku, kiedy dwukrotnie występuje w roli ojca chrzestnego, będąc już zapewne w służbie Skarbków. W dniu 28 marca 1767 roku Jakub Krzyżanowski wniósł do ksiąg sądowych przedeckich skargę z opisem krwawej awantury, w której sam brał udział jako dworzanin kasztelana Jana Skarbka i w jego imieniu. Według jego relacji w nieodległej przeszłości bracia Józef i Jakub Szydłowscy wraz z braćmi Rochem, Józefem i Hipolitem Dzierżawskimi, oraz swymi kompanami i poplecznikami, napadli i najechali miasteczko Izbica, należące do hrabiego Skarbka, z zamiarem przepędzenia siłą mieszkających tam Żydów. Ponieważ napotkali na opór i ich zamiar się nie powiódł, bracia Szydłowscy z większą kompanią ponownie napadli Izbicę, tym razem w środę targową, wywołując tu burdę, która przemieniła się w krwawe zamieszki z użyciem strzelb. Oddano kilka strzałów. Na ich odgłos przybiegli: sam skarżący – Jakub Krzyżanowski, Jan Skarbek, starosta sarnowski (krewny kasztelana Jana) i Piotr Skarbek, miecznikowicz brzesko-kujawski, którzy stali się natychmiast obiektem obraźliwych wyzwisk, zaś jeden z napastników, Piotr Dzierżawski, wypalił dwukrotnie w kierunku Jakuba i starosty sarnowskiego, z zamiarem pozbawienia ich życia. Prócz tego incydentu, napastnicy zniszczyli pola i zasiewy, wpuszczając tam bydło i trzodę oraz celowo je tratując. Dla uwiarygodnienia swojej relacji, Jakub Krzyżanowski przedstawił urzędowi szablę oraz cztery strzelby, odebrane Dzierżawskim. Pod tą samą datą następuje w księgach zapis oględzin Józefa Dzierżawskiego, który z kolei okazał urzędowi dwa stłuczenia na potylicy, ze zdarciem skóry, zadane mu dobytą szablą przez Jakuba Krzyżanowskiego. Trzy dni później Dzierżawscy wnieśli do ksiąg sądowych własną wersję wydarzeń, składając skargę przeciwko m.in. Jakubowi Krzyżanowskiemu. Według Dzierżawskich, przybyli oni do Izbicy we własnych sprawach i tamże doznali obrażeń, zniesławień, pohańbień i spoliczkowania oraz zabrania strzelb.

W dokumentach Jakuba Krzyżanowskiego zachował się też zapis, że 26 czerwca 1771 roku wypłacił Piotrowi Skarbkowi, późniejszemu wojskiemu brzesko-kujawskiemu, na polecenie kasztelana inowrocławskiego Jana Skarbka, niedużą sumę, w związku ze spornymi gruntami w Skaszynie. W dwanaście lat później, Jakub manifestował (a więc składał oświadczenie) przeciwko kasztelanicom inowrocławskim, w sprawie zwrotu tej kwoty.

Jakub ożenił się z Antoniną Kołomińską przed rokiem 1772, gdyż 5 maja 1772 roku, Konstancja z Bruchentalów Skarbkowa (żona kasztelana), wystawiła w Długiem skrypt (tj. rodzaj weksla, zobowiązania płatniczego) dla Jakuba i Antoniny, w którym zapisała Jakubowi 405 tynfów i 27 groszy, a jego żonie 1016 tynfów i 20 groszy. Nie ma pewności, czy Długie było w owym czasie prowizorycznym miejscem zamieszkania rodziny kasztelana Skarbka, po zniszczeniu pałacu izbickiego zimą 1772 roku i zgonie samego kasztelana, czy też w Długiem mieszkała rodzina Jakuba Krzyżanowskiego. W każdym razie w kwietniu 1775 roku odnotowano, że syn Jakuba i Antoniny, Wincenty Fereriusz, urodził się „w dworze izbickim“. Jednakże należy zauważyć, że ponownie w Długiem urodziła się 14 września 1782 roku Justyna, późniejsza matka Chopina. Wkrótce, prawdopodobnie w wyniku przykrego zdarzenia, Krzyżanowscy zostali zmuszeni do opuszczenia Długiego i przeniesienia się ponownie do pobliskiego Sarnowa, gdzie wcześniej, 2 września 1780 roku urodziła się ich starsza córka Marianna. W 1783 roku bowiem Jakub protestował w sądzie w sprawie kwoty 37 talarów węgierskich, które kasztelanice Skarbkowie (synowie kasztelana Jana) byli mu winni, ponieważ wbrew pisemnym obietnicom wyrzucili Jakuba na zimę z Długiego i zmarnowali jego zasiew jary. Oznacza to, że przynajmniej ok. 1782 roku Krzyżanowscy gospodarowali w Długiem już na własny rachunek. Te częste zmiany miejsca zamieszkania Krzyżanowskich wiązały się zapewne z rodzinnymi perypetiami ich pracodawców, obrazując jednocześnie niestabilność ich osobistej sytuacji.

W międzyczasie Jakub, pełniąc nieprzerwanie funkcje dworskie przy dobrach izbickich, próbował gospodarować na własną rękę, dzierżawiąc królewszczyznę Skaszyn. Jego sytuacja jednakże wyraźnie się zmieniła od roku 1774. Na początku 1772 roku umarł mianowicie kasztelan Jan Skarbek, zaś wojska pruskie zdewastowały jego pałac w Izbicy. Wdowa po kasztelanie wyszła za mąż na przełomie 1773/74 za księcia Michała-Aleksandra Czetwertyńskiego i już 19 lipca 1774 roku książę mianował Jakuba swoim pełnomocnikiem, zaś kolejny akt ustanowienia plenipotencji w bardzo szerokim zakresie został spisany 13 czerwca 1778 roku. W latach 1780-1781 Jakub działając także z upoważnienia Czetwertyńskiego, inkasował w imieniu tego ostatniego kwoty należne z dzierżawy królewszczyzn. Ale już w 1780 roku plenipotentem księcia został Klemens Dmuchowski (Dmochowski) i później tylko on reprezentował Czetwertyńskiego. W latach 1776-1781 Jakub pełnił funkcję komisarza (niekiedy jego pozycję określano jako komisarza generalnego), a więc był on generalnym administratorem dóbr księcia.

W międzyczasie, w lutym 1780 roku Jakub był też sam dzierżawcą królewszczyzny Skaszyn (położonej 3 km na północ od Izbicy). Zapewne dzierżawę tę miał już w 1778 roku, jako że w dokumentach on i jego żona określeni zostali kilkakrotnie jako „ze Skaszyna“ (od 21 kwietnia 1778 do 29 sierpnia 1779 roku). Wieś ta była wtedy w posiadaniu niejakiego Franciszka-Jana Burdzińskiego i jego żony Małgorzaty z Grabskich. Dzierżawa Skaszyna wiązała się z licznymi problemami dla Jakuba, co wynika m.in. z jego skargi przeciwko Burdzińskiemu, złożonej 23 lutego 1780 roku w grodzie przedeckim. Okazało się, że Burdziński, wbrew obietnicom, nie spisał mianowicie kontraktu dzierżawnego, przez co Jakub został pozbawiony podstawy prawnej do dzierżawy, a ponadto Burdziński polecił przeprowadzić do Skaszyna swoje bydło i owce, co, przy braku dla nich miejsca i paszy, doprowadziło do strat w stadach, zarówno Burdzińskiego jak też Jakuba, w związku z czym Jakub – jak twierdził – nie był w stanie zebrać 1000 złp na zapłacenie należności za dzierżawę.

Dzierżawa Skaszyna przez Krzyżanowskiego była raczej krótkotrwała, choć trudno podać dokładną datę jej zakończenia. Już 2 września 1780 roku Jakub przebywał w Sarnowie, gdzie urodziła się jego najstarsza córka Marianna. W późniejszych latach Jakub również mieszkał w Sarnowie, gdzie został odnotowany także pod datą 16 czerwca 1783 roku. Przed 31 marca 1785 roku Krzyżanowscy przenieśli się do Izbicy, gdzie mieszkali aż do 1798 roku. Dnia 3 grudnia 1798 roku Jakub po raz ostatni występuje w izbickich księgach metrykalnych (jako ojciec chrzestny chłopskiego dziecka).

Po sprzedaży dóbr izbickich przez kasztelaniców Skarbków w 1800 roku Franciszkowi-Ksaweremu Zboińskiemu herbu Ogończyk (1751-1818), byłemu kasztelanowi płockiemu, Krzyżanowscy przenieśli się do sąsiednich Świętosławic, małej wsi położonej na przesmyku pomiędzy jeziorami Brdowskim a Modzerowskim, bezpośrednio na południe od Długiego, 2 km na południowy zachód od miejsca urodzenia Justyny Krzyżanowskiej. Jakub zmarł w tychże Świętosławicach 29 października 1805 roku w wieku 76 lat, opatrzony świętymi sakramentami. Przyczyną zgonu była „hydrops” czyli puchlina wodna, jedna z najczęstszych przyczyn zgonów w tamtych czasach. Został pochowany na cmentarzu w Brdowie (8 km na południowy wschód od Izbicy), nie wiadomo jednak, czy na cmentarzu przykościelnym, położonym wokół kościoła parafialnego, czy też na cmentarzu grzebalnym, znajdującym się na południowy zachód od kościoła (ten drugi powstał bowiem właśnie na początku XIX wieku).

Możemy przypuszczać, że rodzina Krzyżanowskich znalazła się w Świętosławicach od ok. 1800 roku pod opieką dzierżawcy tych dóbr, Gabriela Malczewskiego, który w 1802 roku wystąpił w roli świadka ślubu starszej córki Krzyżanowskich, Marianny, z Leonem Bielskim. Po śmierci Jakuba zarówno Krzyżanowscy, jak i Bielscy nie występują już w księgach brdowskich, co wskazywać może, że przenieśli się oni w inne miejsce (jak wiadomo, młodsza córka Justyna w 1806 roku mieszka już w Żelazowej Woli).

Autor: Piotr Mysłakowski, Andrzej Sikorski (styczeń 2006)

<nowiki>-------------------------------------------------------------------------------</nowiki>

English:

Fryderyk Chopin's maternal grandfather was until recently only known by name, being mentioned in the death certificate of his daughter Justyna, Chopin's mother, in 1861. His origins, date and place of birth and death remained unknown, as did his biography. The Krzyżanowski family name is widely popular in Poland, and in the 18th century included representatives of all social groups: peasants, townspeople, noblemen and converts. The dissemination of the Krzyżanowski name and a lack of briographical details led to a an amount of speculation which tried to identify Jakub with one of the convert and peasant families. Only recently did source-historical studies disclose a number of documents related to Jakub which allowed to reconstruct both his social status and his approximate biography. Based on this research, it has been ascertained that he belonged to the landless gentry. Due to Chronological and geographical factors indicate that his family could not belong to the converts, which were limited to the Ukrainian areas and only started appearing at a later stage. It is not clear, however, to which of the many branches of the Krzyżanowski family (of Świnka, Dębno or other coats of arms) did Jakub belong.

Extant documents indicate that Jakub spent his entire adult life in the Kuyavia region, around the town of Izbica which lay at the center of a vast estate, belonging at that time to he Stkarbek family.

Jakub Krzyżanowski was born around 1729. His place of birth remains unknown, but most likely he was not born in Izbica, as the local records (available since 1713) bear no mention of his christening there. Jakub is first mentioned in the sources in 1760 as a steward in the hamlet of Błędna (currently Błenna, 7 km south of Izbica). He worked with the lessee of this estate Bonawentura Pniewski, a notorious troublemaker known from a number of court cases. Jakub participated in at least two acts of neighbourhood violence. The first case is known from the testimony of Józef Polewski, lessee of the adjacent estate of Modzerowo, who claimed that Pniewski with the help of a few followers, including Jakub Krzyżanowski, armed with rifles and guns, assaulted Polewski while he was returning from the Crown Court. Subsequently Polewski was assaulted in the night of 14th December by the same group of armed men in his house at Modzerowo, where the aggressors raised unrest among the villagers and tried to put the house on fire. The same group then attacked the Ciepliny estate, also belonging to Polewski, where they damaged a courtyard and peasant's houses and fired at Polewski's subjects. Such violent neighbourhood riots, called forays, were not uncommon in those times. Krzyżanowski is likely to have participated in at least two such events.
It has proved impossible to establish for how long Jakub worked as a steward in Błenna. At that time he was not yet married, or at least not with Antonina Kołomińska. Jakub is first recorded in the Izbica parish in 1764 when he twice acted as godfather, probably while already working for the Skarbek family. On 28th March 1767 Jakub filed a complaint to the court at Przedecz, describing a bloody assault in which he himself participated as servant and representative of governor Jan Skarbek. According to his testimony, Józef and Jakub Szydłowski and Roch, Józef and Hipolit Dzierżawski with followers raided the town of Izbica, which belonged to count Skarbek, with the intent of expelling resident Jews. Meeting with opposition and failing to achieve their objective, the Szydłowski brothers gathered a larger group and again raided Izbica, this time on a market Wednesday, leading to bloody riots with the use of rifles. Several shots were heard, on which hearing the plaintiffs arrived: Jakub Krzyżanowski, Jan Skarbek, the starosta of Sarnów (Jan‘s relative) and Piotr Skarbek, Brześć Kujawski swordbearer, who were then insulted and shot at by one of the aggressors, Piotr Dzierżawski. Apart from this incident, the aggressors destroyed crops, intentionally leading cattle to roam in fields. To substantiate his testimony Jakub Krzyżanowski showed the court a sabre and four rifles which were won on the Dzierżawskis. In the public records under the same day we find a document of the examination of Józef Dzierżawski, who in turn showed two bruises on the head, which he claimed had been caused by sabre blows made by Jakub Krzyżanowski. Three days later the Dzierżawskis filed their own version of the events, sueing Krzyżanowski and other men. According to their version, they had come to Izbica on their own business and had been insulted, slapped in the face and had their rifles confiscated.

In the documents of Jakub Krzyżanowski we also find record that on 26th June 1771 he paid a small amount of money to Piotr Skarbek, later Brześć Kujawski officer, in relation to contentious grounds in Skaszyn. Twelve years later Jakub sued the heirs to Piotr Skarbek, governors of Inowrocław, for the reimbursement of this sum.

Jakub married Antonina Kołomińska before the year 1772, since on 5th May 1772 Konstancja Skarbek (born Bruchental, the governor's wife) issued a promissory note in Długie to Jakub and Antonina, paying the former 405 silver tynfs and 27 grosze, and the latter 1016 tynfs and 20 grosze. It is not clear whether at that time Długie was the temporary residence of governor Skarbek's family after the Izbica palace has been destroyed in the winter of 1772 and the governor himself had died, or whether it was Jakub Krzyżanowski who resided there. In any case it was recorded in April 1775 that Jakub's and Antonina's son Wincenty Fereriusz was born „at the Izbica estate". It should be noted, however, that their daughter Justyna, later mother of Fryderyk Chopin, was again born in Długie on 14th September 1782. Subsequently - probably due to an argument with the Skarbeks - the Krzyżanowskis were forced to leave Długie and move to nearby Sarnów, where their elder daughter Marianna was earlier born, on 2nd September 1780. In 1783 Jakub sued their heirs to governor Jan Skarbek for the amount of 37 Hungarian talars for having chased Jakub from Długie in the midst of the winter, contrary to prior arrangements, and wasted his summer crop. These facts indicate that at least from 1782 the Krzyżanowskis were residing at Długie as independent tenents. The frequent changes of residence of the Krzyżanowskis were probably linked to their mixed relations with employers, but also indicate the precariousness of their own existence.

In the meantime Jakub, while continuously holding various posts at the Izbica estate, went independent, leasing the royal estate of Skaszyn. His situation changed dramatically in 1774. At the beginning of 1772 governor Jan Skarbek died and the Prussian army sacked his palace in Izbica. The governor's widow remarried in 1773/1774 with duke Michał-Aleksander Czetwertyński, and on 19th July 1774 the duke nominated Jakub his plenipotent, further extending the range of his duties with an act signed on 13th June 1778. In 1780-1781 Jakub, acting on behalf of Czetwertyński, was cashing the rents due on the royal estates which he administered. Yet in 1780 he was replaced as the duke's plenipotent by Klemens Dmuchowski (or Dmochowski), who became the only representative of Czetwertyński. Between 1776 and 1781 Jakub also acted as a commissioner (occasionally called general commissioner), i.e. general manager of the duke's estates.

In the meantime, in February 1780, Jakub was leasing the royal estate of Skaszyn (located 3 km north of Izbica). The lease probably started already in 1778, since Jakub and his wife appear several times in various documents as being „from Skaszyn" (between 21st April 1778 and 29th August 1779). This hamlet was then owned by one Franciszek-Jan Burdziński and his wife Małgorzata, born Grabska. The lease of Skaszyn caused Jakub many problems, as testified by his complaint against Burdziński, filed on 23rd February 1780 in Przedecz. Contrary to his engagements, Burdziński had not signed a lease contract, robbing Jakub of a legal base for his lease; moreover, Burdziński ordered that his cattle and sheep be moved to Skaszyn, where a lack of room and fodder caused losses in the herds and made it impossible for Jakub to gather 1,000 złotys to pay the rent.

The lease of Skaszyn by Krzyżanowski shortly came to an end, although an exact date is unknown. But already on 2nd September 1780 Jakub was residing in Sarnów, where his elder daughter Marianna was born. In later years Jakub still resided in Sarnów, where he is recorded e.g. on 16th June 1783. Before 31st March 1785 the Krzyżanowskis moved to Izbica, where they lived until 1798. On 3rd December 1798 Jakub is recorded for the last time in the town documents as godfather to a peasant's child.

After the sale in 1800 of the Izbica estate by the Skarbek heirs to Franciszek Ksawery Zboiński (1751-1818, of Ogończyk coat of arms), former Płock governor, the Krzyżanowskis moved to nearby Świętosławice, a small hamlet located on the isthmus between the Brdów and Modzerowo lakes, just south of Długie, 2 km southwest from Justyna Krzyżanowska's birthplace. Jakub died in Świętosławice on 29th October 1805 at the age of 76. The cause of death was dropsy, a major death factor in those times. He was buried at the Brdów graveyard (8 km southeast of Izbica), though it is unknown whether on the church graveyard, located next to the parish church, or the town's cemetery to the southwest of the church, which was founded at the beginning of the 19th century.

We can presume that the Krzyżanowskis moved to Świętosławice around 1800 on the advice of the lessee of this estate, Gabriel Malczewski, who was witness at Marianna's (the Krzyżanowskis' elder daughter) marriage with Leon Bielski. After Jakub's death either the Krzyżanowskis and Bielskis do not appear in local Brdów records, possibly indicating that they moved to another town (as is known, their younger daughter Justyna was already living in Żelazowa Wola in 1806).

Piotr Mysłakowski and Andrzej Sikorski (January 2006)

Craig Miles: I changed the date of Jakub's birth to c1740 and that of his mother Dorota to c1720 to make this timeline look sensible with regards to the spacing of generations. I have no sources for this.