Ludwik Ostyk-Narbutt h. Trąby

Santuoka Nočios parapijoje 1860-10-25.

Įrašas Nr. 65 https://familysearch.org/ark:/61903/3:1:3Q9M-C9B8-Q1KP?mode=g&i=956

Liudwik Narbutt (30)+Amelia Sedlikowska (34)

https://lt.wikipedia.org/wiki/Liudvikas_Narbutas

Santuoka Nočios parapijoje 1860-10-25. Liudwik Narbutt (30)+Amelia Sedlikowska (34) Įrašas Nr. 65 https://familysearch.org/ark:/61903/3:1:3Q9M-C9B8-Q1KP?mode=g&i=956

Garsiausias iš T. Narbuto sūnų buvo Liudvikas. Jis yra patekęs net į tris lietuviškas enciklopedijas. „Mažoji lietuviškoji tarybinė enciklopedija“ (1968) ir „Lietuviškoji tarybinė enciklopedija“ (1981) apie Liudviką Narbutą pateikia nedaug žinių, kiek plačiau apie jį rašoma Bostone 1953 m. išleistoje „Lietuvių enciklopedijoje“. Joje teigiama, kad Liudvikas, baigęs Lydos mokyklą, mokėsi Vilniaus gimnazijoje. 1850 m. už dalyvavimą slaptoje kuopelėje buvo nubaustas 300 rykščių ir prievarta dvylikai metų atiduotas tarnauti eiliniu į Rusijos kariuomenę. Tarnavo Kaukaze, po dešimties metų tarnybos buvo pakeltas į karininkus. 1861 m. jam leista grįžti į Lietuvą. Čia jis sudarė beveik vieną tūkstantį sukilėlių turėjusį būrį, pradėjo veikti Rytų Lietuvoje. Vado patyrimas, gautas partizaninėse kautynėse Kaukaze, padarydavo didelių nuostolių rusų kariuomenei. Didelės kautynės vyko Rudininkų girioje, netoli Lukštutėnų. Generalgubernatorius V. Nazimovas tada ne tik siuntė naujus dalinius į mūšį, bet ir paskelbė didelę premiją už L. Narbuto galvą. Atsirado išdavikas eigulys, kuris parodė, kad L. Narbuto būrys slapstosi prie Dubičių kaimo (dabar Varėnos rajonas). Rusų kariuomenė netikėtai puolė sukilėlius, prasidėjo žiaurios kautynės. Būrio vadas iš pradžių buvo sužeistas į koją, vėliau mirtinai į krūtinę. Sakoma, kad jis prieš mirdamas spėjo pasakyti: „Saldu mirti už Tėvynę“. Jis žuvo 1863 m. balandžio 1 d. Tiek apie L. Narbutą rašo lietuviškos enciklopedijos. U. Rulis pateikia ir daug nežinomų faktų apie drąsų sukilėlių vadą. Mūsų enciklopedijose teigiama, kad jis gimė 1831 m, tačiau nenurodoma, kur gimė. U. Rulis teigia, kad Liudvikas gimė 1832 m. Šiauruose. Rykštėmis jis buvo plakamas viešai, dalyvaujant gimnazijos mokytojams, moksleiviams ir net Liudviko tėvams, kurie specialiai dėl to buvo atvežti iš Šiaurų į Vilnių. Egzekucijos data – 1851 m. kovo 29 d. Iš pradžių jis tarnavo Kalugoje, 1854-1859 m dalyvavo Kaukazo kare. Buvo apdovanotas, tapo padporučiku, 1858 m buvo amnestuotas. Grįžęs į Vilnių per savo brolį gimnazistą Boleslovą užmezgė ryšius su Judėjimo komitetu, kuriam vadovavo K. Kalinauskas. 1863 m. vasario 13 d. K. Kalinausko įsaku L. Narbutas paskiriamas Lydos pavieto sukilėlių būrio vadu. Savo pagarsėjusios šeimos dėka greitai suburia didelį būrį, kuriame buvo karininkų, gydytojų ir net kapelionas – Eišiškių bažnyčios kunigas J. Harbačevskis. Tarp sukilėlių buvo dailininkas M .E. Andriolis ir busimas baltarusių švietėjas ir rašytojas F. Boguševičius. L. Narbutui buvo suteiktas pulkininko laipsnis. Jį kartu su 12 kitų sukilėlių palaidojo prie Dubičių bažnyčios.

Knygoje yra įdėtas ir L. Narbuto laiškas žmonai Amelijai. Jis jį parašė būdamas prie Dubičių 1863 m. balandžio 19 d (nauju stiliumi – gegužės 1 d.). Bet tai reiškia, kad „Lietuvių enciklopedijoje“ nurodyta L. Narbuto mirties data – balandžio 1 d. – yra netiksli. Greičiausia tikslesnę datą – gegužės 4 d. – nurodo vėliau leistos enciklopedijos. Tiek papildomų žinių apie Liudviką Narbutą pateikia U. Rulis. Čia dar galima pridurti, kad dabar Šalčininkų rajono Kalesninkų vidurinei mokyklai suteiktas Liudviko Narbuto vardas.

(http://www.voruta.lt/knyga-apie-garsia-istoriko-teodoro-narbuto-seima/)

Ludwik Ostyk-Narbutt urodził się w 1832 r .w majątku Szawry w powiecie lidzkim. Jego ojciec - Teodor Narbutt - był znanym i cenionym historykiem. Wywodził się z bardzo starego litewskiego rodu wielkoksiążęcego Dowszprungów (1). Matką jego była Krystyna Podewska. Do szkoły uczęszczał w Lidzie. Była to szkoła popijarska. W domu, tak jak większość młodzieży, wychowywany był w duchu patriotycznym. W 1850 roku zaczął organizować w swojej klasie - oczywiście tajny - związek patriotyczny. Nazwał go "Orzeł i Krzyż". Związek ten nie przetrwał długo - zaledwie kilka miesięcy - do wiosny 1851 roku. Wtedy to Narbutt po raz pierwszy w swoim życiu został zdradzony. O działalności patriotycznej związku donieśli władzom carskim jego dwaj koledzy. Podczas rewizji znaleziono u Narbutta obciążające go dowody. Został aresztowany. Podczas przesłuchania przyznał się do winy i tym samym umożliwił wybronienie się swoim współtowarzyszom ze związku. Karą za działalność spiskową była publiczna chłosta. Wobec całej klasy i sprowadzonych rodziców wymierzono mu 25 rózeg. Władze carskie nie pozwoliły Narbuttowi na dalszą naukę w szkole. Karnie wcielono go do wojska. Skierowany został, jako szeregowiec, do walk z Turcja. Później jego Pułk Strzelców Riazańskich przeniesiono na Kaukaz, gdzie walczył z mieszkańcami tych gór. Na Kaukazie zdobył doświadczenie w walce partyzanckiej. Tę umiejętność wykorzystał później w czasie powstania styczniowego. Podczas walk na Kaukazie wyróżnił się odwagą, za którą odznaczony został m.in. krzyżem św. Andrzeja IV klasy (2).

W 1855 roku Narbutt otrzymał stopień podoficerski, a dwa lata później mianowano go praporszczykiem. W wojsku, dzięki amnestii ogłoszonej w 1858 roku, przebywał jeszcze tylko dwa lata. Armię w stopniu porucznika opuścił, na własną prośbę, w 1860 roku. W następnym roku powrócił do rodzinnych Szawrych. W ojcowskim domu odpoczywał jednak krótko. Postanowił wyjechać do Warszawy i Krakowa, aby obejrzeć stolice dawnej Rzeczypospolitej. W tym samym roku ożenił się z wdową Anielą Siedlikowską. Po ślubie zamieszkał w majątku swej żony w Sierbieniszkach (3).

Początek lat sześćdziesiątych XIX wieku był to gorący okres przedpowstaniowy. Na Ziemi Lidzkiej, tak jak na większości terenów dawnej Rzeczypospolitej wchodzących w skład zaboru rosyjskiego, zaczęła narastać działalność patriotyczno - konspiracyjna.

W 1862 roku do Ludwika Narbutta przyjechał z Wilna jego młodszy brat Bolesław. Przywiózł on ze sobą odezwę warszawskiego Centralnego Komitetu Narodowego. Z tekstem odezwy zapoznał się Ludwik Narbutt. Lektura ta najprawdopodobniej przyczyniła się do tego, iż postanowił on aktywnie włączyć się w działalność spiskową (4).

Pod koniec 1862 roku oddał się pod komendę Komitetowi Prowincjalnemu w Wilnie, kierującmu działalnością konspiracyjną na Litwie. Z ramienia Stronnictwa Czerwonych Komitet mianował go naczelnikiem wojskowym powiatu lidzkiego i uczynił odpowiedzialnym za przygotowania do powstania (5). Z nałożonego obowiązku wywiązał się dobrze. Przed wybuchem powstania objeżdżał okoliczne dwory i domostwa, aby przyszłym uczestnikom działań zbrojnych zapewnić zaplecze w postaci kwater, uzbrojenia, wyżywienia oraz pomocy medycznej. W obawie przed zdemaskowaniem, inspekcji tej dokonywał pod postacią przygotowań do wypraw myśliwskich (6).

Ludwik Narbutt do powstania wyruszył w połowie lutego 1863 roku. Towarzyszył mu jego brat Bolesław i zaledwie kilku ludzi z dworu ojca. Narbutt ze swoimi oddziałem krążył po okolicy, odczytując mieszkańcom manifest powstańczy. Komitet wileński zadecydował, iż Narbutt ze swoją partią powinien przedostać się na Mińszczyznę, celem połączenia się w większy oddział z działającą tam grupa powstańczą. Rozkazu jednak Narbutt nie wykonał. Uważał.że powinien pozostać na terenie, który lepiej znał (7).

Pierwsze zbrojne starcie z wojskiem rosyjskim oddział Narbutta stoczył 9 marca 1863 roku pod Rudnikami, leżącymi w niewielkiej odległości od Wilna. Potyczka zakończyła się sukcesem powstańców. Oddział Narbutta liczył już około 100 osób, a wyposażenie w większości stanowiła broń myśliwska. Adiutantem Narbutta był jego brat Bolesław. Wiosną partia Narbutta działała w Puszczy Nackiej między Lida a Oranami. Znajomość terenu, a także nabyte na Kaukazie umiejętności prowadzenia działań partyzanckich pozwoliły naczelnikowi uniknąć wielu obław, organizowanych przez carskie wojsko. Oddział Narbutta w okresie największej liczebności nie przekraczał 200 osób, niestety słabo uzbrojonych i słabo wyszkolonych pod względem wojskowym. Była to przede wszystkim miejscowa szlachta oraz chłopi (8).

Umiejętność unikania obław, sprawne dowodzenie oddziałem, a także wygrane potyczki, jak np. pod wspomnianymi Rudnikami 9 marca, czy pod Dubiczami 10 kwietnia i Kowalkami 20 kwietnia, przyczyniło się do powstania, jeszcze za życia Narbutta, legendy o nim i o jego partii (9). Za zasługi na polu walki, najprawdopodobniej 30 lub 31 marca. Rząd Narodowy awansował go do stopnia pułkownika. Brakuje jednak oficjalnego potwierdzenia tej nominacji (10). Zaledwie w miesiąc po tym awansie. Ludwik Narbutt został śmiertelnie ranny w drugiej bitwie pod Dubiczami 5 maja 1863 roku. W miejscowości tej wojska rosyjskie zorganizowały zasadzkę, dzięki zdradzie, której dopuścił się Adam Bazylewicz Karpowicz. Współdziałał on z kapitanem Timofiejewem (11). Była to druga zdrada, jakiej doświadczył w swoim życiu Ludwik Narbutt - o pierwszej, w czasach szkolnych, wspomniałem wcześniej.

Podczas bitwy z przeważającymi wojskami rosyjskimi, zaraz na jej początku Narbutt został ciężko ranny. Drugą - śmiertelną ranę - otrzymał podczas wynoszenia go z pola walki przez podkomendnych. Jak głosi legenda umierając miał powiedzieć: "słodko umierać jest za Ojczyznę". Po śmierci dowódcy oddział uległ rozproszeniu. Jego resztki udało się zebrać Bolesławowi Narbuttowi, który nie brał udziału w bitwie pod Dubiczami. Partia ta, niestety, także została rozbita we wrześniu 1863 roku. Bolesława Narbutta schwytano i skazano na śmierć. Jednak ze względu na młody wiek karę śmierci zamieniono na zesłanie do Krasnojarska (12).

Pogrzeb Ludwika Narbutta i poległych powstańców odbył się na cmentarzu przy kościele w Dubiczach w miesiąc po bitwie. Czas oczekiwania na oficjalny pogrzeb trwać musiał tak długo ze względu na konieczność otrzymania zgody ze strony władz carskich. O pozwolenie takie wystąpił do generała gubernatora guberni wileńskiej W. Nazimowa sam kapitan Timofiejew. W pogrzebie Narbutta i jego podkomendnych udział wzięły tłumy okolicznych mieszkańców. Mogiła powstańcza nie przetrwała jednak długo. W kilka miesięcy po pogrzebie na rozkaz M Murawjowa - pogromcy powstania na Litwie - kościół i grób zrównano z ziemią. Dokonano tego czynu w ramach represji (13).Władze carskie obawiały się, aby grób Ludwika Narbutta nie stał się miejscem patriotycznych wystąpień i przypomnienia Polakom, że na tych terenach bohatersko walczył oddział powstańców.

W tym miejscu należy zastanowić się nad pytaniem - dlaczego wśród krajanów postać Ludwika Narbutta cieszyła się w okresie zaborów i w Polsce międzywojennej tak dużą czcią i zainteresowaniem.Niewątpliwie odpowiedź jest prosta. Obok księdza Adama, Falkowskiego - Ludwik Narbutt to jedna z najwybitniejszych postaci Ziemi Lidzkiej. Zarówno on, jak i ks. Falkowski zyskali uznanie dzięki swojej postawie życiowej. Obaj byli gorącymi patriotami, gotowymi poświęcić swoje życie dla dobra ojczyzny. Postać Narbutta, jego walka i bohaterska śmierć stała się symbolem, a zarazem wzorcem dla następnych pokoleń Polaków mieszkających na kresach północnowschodnich.

Jeszcze za życia Ludwika Narbutta jego poczynaniom towarzyszyła legenda. W początkowym okresie tworzyła ją najprawdopodobniej rodzina. Opowiadano, że na początku służby wojskowej młody Narbutt spoliczkował rosyjskiego oficera za to, że ten nazwał go polskim buntownikiem. Za ten czyn groził Narbuttowi sąd wojskowy. Brakuje jednak potwierdzenia tego wydarzenia w zachowanych aktach (14). Później do jego legendy przyczyniła się działalność wojskowa, a zwłaszcza umiejętność prowadzenia walk partyzanckich. Sukcesami jego oddziału żyła cała Ziemia Lidzka. Dlatego też nie może dziwić fakt, że w pogrzebie uczestniczyły tłumy. Mogiłę powstańczą od samego początku otoczono wielką czcią.

Po zrównaniu z ziemią kościoła i grobu powstańców, aby jeszcze bardziej zatrzeć ślad, władze carskie posadziły na tym miejscu brzozy. Jednak okoliczna ludność cały czas pamiętała, że brzozowy lasek kryje prochy powstańcze. W kilkanaście lat później, już w lesie brzozowym, położony został, a raczej ukryty w wysokiej trawie przed władzami carskimi, kamień z wyrytym napisem Ś + P. Leon Kraiński. W ten o to sposób dzięki rodzinie Kraińskich - Leon był adiutantem Narbutta - oznaczone zostało dla potomnych miejsce wiecznego spoczynku powstańczego dowódcy (15).

Przez siedemdziesiąt lat kamień ten był jedynym widocznym znakiem wskazującym miejsce mogiły powstańczej. Przez cały czas niewoli miejscowa ludność po kryjomu kładła kwiaty przy kamieniu. W 1933 roku, dzięki akcji podjętej przez żołnierzy i oficerów 76 Lidzkiego Pułku Piechoty, postawiono w Dubiczach pomnik, poświęcony pamięci Ludwika Narbutta i poległych powstańców. Fundusze na jego budowę zostały zebrane przez specjalnie w tym celu powołany Komitet Ziemi Lidzkiej, na którego czele stanął generał Edward Rydz-Śmigły. Projekt wykonał profesor Uniwersytetu Stefana Batorego Ferdynand Ruszczyc. Kamień, który do tej pory świadczył o mogile powstańczej wmurowano w podstawę obelisku. Odsłonięcie pomnika 6 sierpnia 1933 roku było wielkim wydarzeniem i świętem dla miejscowej ludności. Z tej okazji ukazały się specjalne publikacje poświęcone Ludwikowi Narbuttowi i powstaniu styczniowemu, a także dziejom 76 Lidzkięgo Pułku Piechoty, któremu nadano imię bohaterskiego dowódcy (16).

Minęło pięć lat - był rok 1938 - 75. rocznica powstania styczniowego. Mieszkańcy Ziemi Lidzkiej postanowili uczcić pamięć swego bohatera. Za najbardziej właściwą formę uznano ufundowanie tablicy pamiątkowej, którą zamierzano wmurować w ścianę kościoła pijarów w Lidzie. Na decyzji tej być może zaważył fakt zniszczenia wcześniej krzyża drewnianego postawionego w miejscu bitwy i śmierci Narbutta. Krzyż został ukradziony i przeznaczony najprawdopodobniej na opał. W miejsce skradzionego postawiony został przez wojsko żelazny krzyż (17).

Niewątpliwie, to smutne wydarzenie z krzyżem nasunęło mieszkańcom Lidy i Ziemi Lidzkiej pomysł ufundowania tablicy. Miejsce jej umieszczenia gwarantowało trwałość i miało chronić tablicę przed wandalami. Dalsze losy tablicy jednak pokazały, jak przewrotna może być historia i jak czasem trudno przewidzieć los. Nie należy jednak wyprzedzać faktów. W "Ziemi Lidzkiej" w numerze 5-6 z majaczerwca 1938 roku ukazał się artykuł pióra Aleksandra Śnieżki, zatytułowany Ludwik Narbutt - bohater narodowy. Tekst ten zapoczątkował przygotowania do obchodów 75-lecia powstania styczniowego. Autor przedstawił w swoim artykule losy Ludwika Narbutta.

W tym samym numerze znalazł się także wspomnieniowy tekst Juliusza Grzymały-Przybytko. Autor jego, który w roku 1863 był małym chłopcem, wspomina, że dla niego i dla całej rodziny wielkim wydarzeniem było odwiedzenie przez Ludwika Narbutta ich domu. Grzymała-Przybytko takim zdaniem opisał to spotkanie: "[...] mieliśmy wielkie szczęście oglądać Bohatera, wodza całego narodu..." (18). Z przytoczonego fragmentu wyraźnie widać, jakie znaczenie miała w czasach powstania i w następnych siedemdziesięciu pięciu latach dla mieszkańców Ziemi Lidzkiej, a nawet całej Litwy postać Ludwika Narbutta. Należy dodać, iż szacunkiem cieszył się cały, bardzo rozbudowany, ród Narbuttów. Przykładowo wymienić można Kazimierza Narbutta, autora podręcznika do logiki, członka Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, czy wspomnianego wcześniej Teodora Narbutta. Spod pióra jego wyszły Dzieje starożytne narodu litewskiego (19). Aleksander Śnieżko w pierwszym numerze "Ziemi Lidzkiej" z 1937 roku zamieścił artykuł opisujący majątek Szawry - gniazdo rodowe Narbuttów. Ocalał on i nie uległ konfiskacie po upadku powstania styczniowego dzięki wstawiennictwu średniego syna Teodora Narbutta, który był porucznikiem w armii rosyjskiej. W wielu numerach przedwojennych "Ziemi Lidzkiej" drukowane były przez redakcję fragmenty pamiętników Bronisława Narbutta. opisujące życie Lidy i okolic z lat trzydziestych i czterdziestych ubiegłego wieku (20).

Sprawom ufundowania tablicy pamiątkowej, poświęconej Ludwikowi Narbuttowi, żywo interesowało się społeczeństwo Lidy. W numerze kwietniowym z 1937 roku redakcja zamieściła tekst pt. Tylko z godnością panowie. Czasopismo informowało czytelników, że Lida i Ziemia Lidzka przygotowuje się do przyszłorocznej rocznicy wybuchu powstania styczniowego. Kulminacyjnym punktem obchodów będzie odsłonięcie tablicy pamiątkowej, dedykowanej Ludwikowi Narbuttowi. Aby uroczystości nadać powagę i zapewnić sprawna organizację, powołany został komitet obchodów. Oprócz czuwania nad przebiegiem uroczystości, przed komitetem postawiono zasadnicze zadanie - zebranie funduszów na pokrycie kosztów tablicy. Członkowie komitetu od razu zwrócili się z gorącym apelem o pomoc. Zbiórkę pieniędzy zorganizowała redakcja "Ziemi Lidzkiej". Akcja zbierania przebiegała sprawnie (21). Już w numerze majowym z 1937 roku znalazł się artykuł, przedstawiający projekt przyszłej tablicy. Wykonał go miejscowy rzeźbiarz Jerzy Kacieszczenko. Odlew w brązie - jak zapewniał artykuł - miał być wykonany przez miejscową odlewnię. Napis umieszczony na tablicy głosił:

1832-1863 UCZNIOWI BYłEJSZKOłY XX. PIJARÓW W LIDZIE LUDWIKOWI NARBUTOWI WODZOWI POWSTANIA STYCZNIOWEGO NA LITWIE W 75 - LECIE BOHATERSKIEJ ŚMIERCI 1863-1938 WHOŁDZIE ZIEMIA LIDZKA

Napis na tablicy - przytoczony w oryginalnym układzie - wyjaśnia, dlaczego zdecydowano się ją umieścić na ścianie kościoła (22). Przyczyna była oczywista. Ludwik Narbutt pobierał nauki w tej szkole, choć wtedy nie należała ona już do pijarów. W 1834 roku placówka ta została odebrana księżom i przekazana rosyjskim władzom oświatowym. W szkole tej, lecz jeszcze pijarskiej, uczył się ojciec Ludwika - Teodor Narbutt, a także ojciec Jana Aleksandra Karłowicza, znanego etnografa.