ds. Johannes Kapteijn

Predikant in Groningen 1941-1942 overlijden in kamp Dachau

Kapteyn overleed in augustus ’42 in concentratiekamp Dachau.Hij was een van de vele predikanten die in oorlogstijd in concentratiekampen in Duitsland zaten. Een vergeten groep. Met dit onderzoek ging ik na wat de houding van Kapteyn was gedurende de oorlog. Dit onderzoek voerde ik uit in opdracht van het Historisch Documentatiecentrum voor Nederlands Protestantisme, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Voor dit onderzoek had ik intensief contact met nabestaanden, nam ik interviews af, voerde ik archiefonderzoek uit en schreef ik onderstaand artikel:

Hans van der Jagt, ‘Aanhoudend verzet en tragische ondergang van een jonge prediker. Johannes Kapteyn (1908 Giessendam – 1942 Dachau)’ in: George Harinck en Gert van Klinken, Van kansel naar barak. Gevangen Nederlandse predikanten en de cultuur van herinnering (Zoetermeer 2011) 85-103.

foto en bovenstaande tekst: http://hansvanderjagt.nl/index.php/home/artikelen/onderzoek/43-onde...

Op 16 maart 2012 publiceerde het Nederlands Dagblad (p. 11 Gulliver) onderstaande recensie:

Wat deden dominees in de oorlog? Gerald Bruins

Er blijkt nauwelijks onderzoek te zijn gedaan naar de rol van predikanten in de Tweede Wereldoorlog. Historici Harinck en Van Klinken doen een eerste poging. Die smaakt naar meer.

In de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog vertrouwde een aantal predikanten zijn gruwelijke ervaringen in de concentratiekampen van de nazi’s aan het papier toe. Een bekend voorbeeld is het boek Hel en hemel van Dachau van de gereformeerde predikant Jacobus Overduin, die van 1942-1943 in Amersfoort en Dachau verbleef. Sindsdien is het akelig stil gebleven rond het thema kerken in oorlogstijd. Hoewel alles over de tweede grote wereldbrand inmiddels lijkt geschreven – de aan banden gelegde pers, de verboden politieke partijen – is de kerkelijke stem die van de Duitse bezetter publiek mocht blijven spreken nauwelijks onderzocht. Aldus de historici George Harinck en Gert van Klinken in Van kansel naar barak dat onder hun redactie verscheen. Als het waar is wat zij zeggen, is dat een schokkende constatering. In zestig jaar tijd heeft blijkbaar geen historicus de moed gehad in de materie te duiken en ooggetuigen nader aan de tand te voelen.

De bundel met bijdragen van diverse auteurs wil enigszins in deze leemte voorzien. Het qua omvang bescheiden werk bevat interessante informatie over predikanten in kamp Amersfoort en Duitse concentratiekampen. Zij betaalden volgens de auteurs een relatief hoge prijs voor hun verzet in woord en daad: honderden zaten een tijd gevangen, 127 kwamen in kampen terecht, van wie er 34 omkwamen. De suggestie dat er nader onderzoek moet komen naar de publieke rol van kerken in de oorlog verdient versterking en ondersteuning. Van barak naar kansel geeft daar zelf aanleiding toe.

Bettine Siertsema schrijft dat de meeste predikanten met waardering schreven over hun collega’s in de kampen. Andere protestanten lieten zich in soortgelijke zin uit. Maar over het algemeen worden ‘noch de predikanten als aparte groep noch individuele predikanten genoemd in memoires van auteurs zonder band met kerk of geloof’. Op zich een scherpe constatering, maar wat zegt dat? De zin draagt de suggestie dat de dominees geen rol van betekenis speelden in levens van de meeste kampslachtoffers. Siertsema geeft verder geen duiding.

Het boek bevat enkele levensbeschrijvingen van aan het barbaarse kampleven bezweken dominees. Een sterk voorbeeld is het ‘aanhoudend verzet en tragische ondergang’, aldus de kop boven het verhaal, van de jonge gereformeerde prediker Johannes Kapteyn die op 34-jarige leeftijd omkwam in Dachau. Ds. Johannes Kapteyn werd in 1946 neergezet als een principiële verzetsheld in Een bloedgetuige der kerk, geschreven door Rudolf van Reest (pseudoniem van K.C. van Spronsen). Het boek is een regelrechte protestantse hagiografie.

Kapteyn bleef tijdens de kerkdienst bidden voor de terugkeer van de naar Engeland gevluchte koningin Wilhelmina naar Nederland, ondanks waarschuwingen van gemeenteleden en de Duitsers dat niet meer te doen. Bij deze onverzettelijke houding zijn vraagtekens te zetten, schrijft Hans van de[r] Jagt. Waarom zocht de predikant de confrontatie? Was dat roekeloze rebelsheid, een zelfverkozen martelaarschap of een gelovige standvastigheid? En waarom dook hij niet onder? Vragen te over, die misschien een antwoord kunnen krijgen tijdens verder onderzoek.

Datzelfde geldt voor een passage over het verblijf van prof. Klaas Schilder, voorman van de Vrijmaking, aan het eind van de oorlog in het huis van de weduwe van Kapteyn in Groningen. Waarom bleef hij daar een halfjaar? Hij fietste gerust door stad en ommeland en ontving collega’s en vrienden. Was dat niet in Kampen mogelijk? Of had dat met zijn slechte huwelijk te maken, werpt Van de[r] Jagt als vraag op. ‘Het is bekend dat Schilder veel van huis was, ook buiten de oorlog om. Hij reisde stad en land af in binnen- en buitenland. Miste hij thuis de geestelijke uitdaging die hij wel kreeg bij de uitgesproken een maatschappelijk geëngageerde weduwe in Groningen? Een goede, maar wel suggestieve vraag. Nu nog een diepgravend onderzoek met het verlossende antwoord. Dat is trouwens hoog tijd, want van de ooggetuigen leven er nog maar een paar, als dat als het geval is. Misschien is het wel te laat.

Bronnen:

• Oorlogsgravenstichting
• Het Nieuwsblad van het Noorden van 12 juli 1947
• gedaechtnisbuch over ds kapteijn > biografie & profiel foto
• Erelijst van Gevallenen 1940-1945