Jacoba van Tongeren

Leidster van de Amsterdamse verzetsgroep 2000

Jacoba van Tongeren, (Tjimahi bij Bandoeng, 14 oktober 1903 – Bergen (Noord-Holland), 15 september 1967) was verzetsstrijdster, oprichtster en leidster van de verzetsgroep Groep 2000, regio Amsterdam, tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Verzetswerk

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog bracht het werk als maatschappelijk werkster bij de Centrale voor Werklozenzorg haar in de positie om door heel Nederland te mogen reizen, ondanks de beperkingen die door de bezetters aan gewone burgers waren opgelegd.

Jacoba’s vader was direct aan het begin van de oorlog als Grootmeester van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden in gevaar, want de vrijmetselarij werd door de bezetters als volksvijandige organisatie gezien. In België, Roemenië en Polen waren de grootmeesters al terechtgesteld. Hermannus van Tongeren liet Jacoba daarom de ledenlijsten en belangrijke maçonnieke documenten in veiligheid brengen op betrouwbare adressen. Jacoba fungeerde als koerierster omdat zij als maatschappelijk werkster onbeperkt mocht reizen.

Jacoba van Tongeren werd door de oprichters van Vrij Nederland betrokken bij het Nederlandse verzetswerk.[4] Deze jonge mannen zochten via Jacoba contact met de toenmalige grootmeester van de vrijmetselaars. Hun plan was om een spionagegroep op te zetten die het Nederlandse volk zou informeren om tegen de Duitse propaganda te ageren. Eerst was Hermannus van Tongeren terughoudend maar later stelde hij voor het eerste nummer van Vrij Nederland een typemachine en een stencilmachine ter beschikking. Na het verschijnen van dit nummer op 31 augustus 1940 (toenmalig Koninginnedag) breidde hij zijn ondersteuning uit met niet alleen geld maar ook met de bereidheid de nodige contacten in het vrijmetselaarsnetwerk te leggen. Het hiervoor benodigde reizen werd wederom aan dochter Jacoba toevertrouwd. Hierdoor werd Jacoba bekend met vele maçonnieke broeders, wat in de volgende jaren haar verzetswerk ten goede kwam. Haar vader werd al in oktober 1940 door de Duitsers gearresteerd en kwam in maart 1941 in Sachsenhausen om het leven.

In het voorjaar 1941 werden 65 mensen die voor illegale bladen werkten, door de Duitsers opgepakt. Ook de top van Vrij Nederland was daarbij. Als gevolg hiervan verbrak Jacoba het contact met Vrij Nederland, zodat het contact tussen de vrijmetselarij en Vrij Nederland niet openbaar werd.

Nadat in het voorjaar van 1941 de Centrale voor Werklozenzorg door de Duitsers was opgeheven, werden alle daar werkzame maatschappelijk werksters in dienst genomen bij de Bijzondere Kerkelijke Gezinszorg. De kerken namen direct de paraplufunctie op zich voor het maatschappelijk werk. De eerste opdracht van het bestuur aan alle maatschappelijk werksters was dat de Bijzondere Kerkelijke Gezinszorg niet in gevaar mocht komen en dat zij zich niet mochten opzetten tegen de bezetters. Jacoba wilde wel illegale hulpaanvragen behartigen. Omwille daarvan werd ze door het bestuur gevraagd om alle buiten het maatschappelijk werk liggende gevallen op zich te nemen; met andere woorden het illegale verzetswerk uit te voeren.

Van Tongeren concentreerde zich op de hulp aan onderduikers, een door de dreiging van de doodstraf heel gevaarlijk werk. Daarvoor zette zij een organisatie op die onderduikers hielp, en leidde deze door de hele oorlog heen. In het begin was het een groep zonder naam, later werd het Groep 2000. Het was een verzetsgroep van 140 leden, die de hele oorlog door tot 4500 onderduikers toe hielp, EHBO-posten verzorgde, voedselbonnen verdeelde en andere verzetsactiviteiten uitvoerde.

Het vervoer van voedselbonnen nam Jacoba regelmatig zelf op zich. Hiervoor had zij een speciaal vest ontwikkeld, waarvan het patroon nog bestaat. Dit vest droeg zij onder haar kleding. Als zij dit vest gevuld met bonnen droeg, leek zij voor een toeschouwer op een zwangere of zwaarlijvige vrouw. Het vervoer van de vele voedselbonnen gaf haar de bijnaam de Bonnenkoningin.

Vanaf Dolle Dinsdag vroegen de regering en de Binnenlandse Strijdkrachten om samenwerking van de verzetsgroepen. H.M. van Randwijk, leider van Vrij Nederland, probeerde de leiding van Groep 2000 op zich te nemen, omdat het hem door de regering werd gevraagd en omdat hij dan via deze groep over voedselbonnen kon beschikken. Van Tongeren trotseerde hem en was voor een gelijkwaardige fusie van Vrij Nederland en Groep 2000, die Van Randwijk niet accepteerde. Uiteindelijk gingen de door Amsterdam verspreidde EHBO-posten en de knokploeg van Groep 2000 over naar Vrij Nederland. Groep 2000 bleef tot aan de bevrijding een zelfstandige verzetsgroep, gericht op de hulp aan onderduikers.

Van Tongeren had van haar vader de toepassing van geheime codes geleerd, het onbekend houden van namen en adressen maar vooral nooit aantekeningen te maken. Zo gebruikte ze gecodeerde correspondentie voor het zoeken en vinden van onderduikadressen. Ze bedacht zelf een cijfercode waarmee de leden van Groep 2000, de onderduikers en alle adressen werden gecodeerd. Alleen zij en nog een andere persoon kenden de sleutel van die code. In maart 1945 viel het complete gecodeerde administratiesysteem van Groep 2000 in handen van de Duitsers, die de gebruikte code niet konden ontcijferen. Hierdoor werden 4500 onderduikers niet gevonden.

bronnen:

• overlijdensadvertentie