Isak Gautesson Talgje-Hesby

https://www.nb.no/items/508d34f43109d6d1670d4ab1fb1677ec?page=19&se...

Ifølge NST 40/4 s. 303 var han sannsynligvis gift med NN Sigurdsdotter, datter til Sigurd Ivarsson

NST 37/2 s. 170

----------------------------

STORMANNSTIDA Vilkåra for høvdingmakt i eldre tid var dei same på Tolga som på Hesby, jfr. det som er sagt om denne garden (bd. 1, s. 320). Kyrkja frå midten av 1100-talet er ei såkalla høgendeskyrkje, dvs. .bygd av ein stormann, og det fortel oss at det hadde budd storfolk på Tolga i lang tid før den første representanten for Gaute-ætta stig fram i kjeldene. 1. Gaute Erlingsson er nemnd første gong som medlem av kongens råd i 1277. Han er då titulert som baron, ein tittel som hadde avløyst det gamle lendmannsnanmet (om lendmann sjå bd. I, s. 320). Det var berre få personar som oppnådde så høg rang; i kongsrådet i 1277, som talde dei fremste mennene i landet, møtte ved sida av Gaute i Tolga berre sju baronar. Seinare møter vi Gaute i fleire samanhengar, m.a. som syslemann i Stavanger, fram til 1288 då han vart drepen. Det er eit islandsk sagaskrift som fortel om drapet, som skal ha skjedd ved cit uhell. Sonen Isak hemna far sin. Kven Erling, far til Gaute, var, veit vi ikkje, men den possisjonen som Gaute hadde, gjer det sannsynleg at han ikkje var den første lendmannen i ætta. Han vart gift med ei dotter til den høgtståande Gregorius Andersson og vart på den måten knytt direkte til kongeætta: Gregorius var gift med Cecilie Håkonsdtr., dotter til kong Håkon Håkonsson fødd utanfor ekteskapet. Som vi såg under omtalen av Hesby (bd. 1, s. 321), er det mykje som tyder på at den noko yngre herren på denne garden, Ogmund Sigurdsson, også hadde kongeblod i årene. Slektstilknytingane til kongehuset plasserer familiane på Tolga og på Hesby i fremste lina mellom dei norske stormennene. Det vart også knytt nye slektskapsband: Eyvor, dotter til Gaute Erlingsson, vart gift med herr Ogmund på Hesby, så her vart det kongeblod på begge sider. Gaute hadde også sønene Isak, som tok over Tolga etter faren, og Håkon, som vart gift med den ættehøge Holmfrid Erlingsdtr.; dei budde på Reve i Klepp og hadde borna Gaute (nr. 4 nedanfor) og Margareta, gift med Torstein Mita frå Bergen. 2. Isak Gautesson vart truleg fødd ca. 1243 og kom tidleg inn i aktiv kongsteneste. 1 128 1, medan han enno var riddar, var han medlem av ein delegasjon som vart send til Skottland for å forhandla om ekteskap mellom kong Erik Håkonsson og dotter til den skotske kongen. Slike giftarmål var viktige statshandlingar på den tid. Kong Erik var enno ikkje myndig, og nokre medlerner av den norske delegasjonen, mellom dei Isak, vart haldne att i Skottland som gislar til kongen nådde gifteferdig alder og vilkåra som skottekongen stilte, vart oppfylte. Som nerant ovanfor, tok Isak hemn for drapet på faren og felte hans drapsmann. Det skjedde i Stavanger domkyrkje, og drapet resulterte i at han vart lyst utleg. 11295 vart han teken til nåde att og gjekk på nytt inn som rådgjevar for kong Erik og seinare for bror hans, Håkon 5. Då hadde han tittel av baron. Det var truleg medan han var lyst utleg at han fann kona si, ei dotter til den danske greven Jakob Nielssøn av Nord-Halland. Greven låg i strid med det danske kongehuset og søkte stønad i Noreg. Isak er ikkje nemnd i noka kjelde etter 1302. Vi veit at han hadde fleire skip og dreiv handel med England. Isak Gautesson hadde sonen Gaute (nr. 3 nedanfor) og dottera Cecilie, som vart gift med riddaren Martin Torulvsson på Idse. Det er mykje som talar for at han også hadde eit tredje barn, ei dot-ter som i litteraturen har gått under namnet «Fjære-prinsessa» (sjå under 3 nedanfor).

3. Gaute Isaksson nådde ikkje opp i barongruppa slik som faren og farfaren, men det kan koma av at han hØyrde til ein yngre generasjon; barontitte- len vart avskaffa av Håkon 5. i 1308. Gaute var riddar, og han var ein av dei som i 1319 skreiv under den såkalla oslotraktaten som garanterte kongefellesskapet mellom Noreg og Sverige, ei handling som innleidde unionstida i mellomalde- ren. Gaute var gift med IngebjØrg Jonsdtr. frå storgarden Kvåle i Sogn. Ho var av hØg byrd og blir omtala i kjeldene med frue-tittel. Gaute var syslemann i Ryfylke og er omtala i kjelder frå 1313 og 1320. Dette siste aret utferda han saman med fru IngebjØrg eit gåvebrev, og dei må då ha opphalde seg i Aust-Agder. Dette kan tyda på at Gaute på den tid hadde drege seg tilbake frå syslemannsstillinga i Stavanger. Kva grunnen kan vera til at han oppheldt seg på Agder, veit vi ikkje. Ein av dei som var til stades då gåvebrevet vart utferda, var sira Torgils fra Fjære, og her er det naturleg å kopla inn «Fjære-prinsessa». 11320 må det ha vore klårt at herr Gaute og fru IngebjØrg ikkje kunne få bom, nøko som må vera bakgrunnen for det brevet dei ferda ut dette året. Brevet har diverre fleire parti som er øydelagde, men meininga får vi tak i. Gaute og IngebjØrg gjer kjent at jomfru Sigrid hadde trulova seg med Reidar Dagfinnsson, og dei reknar opp den medgifta dei gav han. Som vilkår vart sett at godset skulle falla tilbake dersom dei ikkje fekk barn saman (det vart ikkje bom i ekteskapet, så godset fall tilbake). Brevet må tolkast slik at jomfru Sigrid var ein nær slektning av Gaute Isaksson og kona; ho kom inn fordi dei ikkje hadde bom. Det har vorte gissa på at ho var søsterdotter til Gaute, og det er truleg meir enn ei gissing. Namnet pa Sigrids mor kjen- ner vi ikkje; det kan ikkje vera Cecilie, for Sigrid er i andre samanhengar kalla Aslaksdtr. (Cecilie var gift med Martin). Mora kan vera den tidlegare nemnde «Fjære-prinsessa». Fram til 1810 stod det ved Fjære kyrkje i AustAgder ein gravstein, som året etter vart gjeven til Det Kgl. Selskap for Norges Vel og seinare til Universitetet i Oslo. Steinen viser ei kvinne med krone på hovudet og med eit skjold framfor seg. Langs med kanten er ei innskrift på latin, som etter professor Gustav Storms tolking fortel følgjande: «Her hviler Isaks datter av den norske konges og danske fyrstes lykkelige ætt.» Steinen hadde tidlegare stått på garden Moi i Fjære (teken ned og nytta til trapp), men vart flytt til Fjære kyrkje kring 1760. Til steinen knyter det seg ei segn om ei prinsesse som drukna ved Hesnesøyane og vart teken i land i ei vik på fastlandet som enno heiter Prinsessevika; Drotningborg, som Misjonssambandet eig, ligg like ved. Isaks datter av den norske konges og danske fyrstes lykkelige ætt» - det er ein karakteristikk Isaks datter av den norske konges og danske fyrstes lykkelige ætt» - det er ein karakteristikk Her er ikkje staden å følgja Gaute-ætta, berre å følgja ei line i soga om Tolga. Noko som synest sikkert, er at herr Gaute, som døydde kring I370 ikkje hadde livsarvingar. Det var den mektige rid- daren på Hesby, Ogmund Finnsson, som gjekk inn som arving. Han kunne føra ætta si tilbake til Tolga: Farmor hans, fru Eyvor, var - som vi såg dotter til baron Gaute Erlingsson og søster til rid- daren Isak Gautesson. Ogmund Finnsson gifte seg i høg alder med den framståande svenske adelsdama Katarina Knutsdtr., og dei fekk heller ikkje livsarvingar. Ho var mykje yngre enn han, og for å sikra henne økonomisk etter at han døyd- de, testamenterte han henne gardane Tolga og Idse. Det var hans personlege eigedom, medan setegarden Hesby med tilhøyrande jordegods var ei godssamling som han forvalta og drog inntek- tene av som kongeleg ombodsmann. Hesby-god- set vart då også inndrege under krona etter at herr Ogmund var død (mcir om Ogmund Finnsson og Hesbyriddarane i band 1, s. 321-23). Tolga eller Gard heldt seg derimot i adeleg eige.

5. I 1409, etter at Katarina Knutsdtr. var død, får vi vita at Gard Toresson på Tolga var ombodsmann for arvingane etter fru Katarina. Gard Toresson var sjølv av adeleg ætt, nemnd som Iagmann i 1423, og han var gift med søster til Katarina, fru Rambjørg Knutsdtr. Av det som seinare skjedde, kan vi slutta at fru Rambjørg arva søstera si, og arven gjekk vidare til dei borna ho og Gard Toresson hadde - Tore, Gunnar og Katarina. Tore, f. ca. 1400, hadde riddarstatus og var gift med fru Ragnhild Eivindsdtr. Gunnar er nemnd til Idse, men hans etterslekt kom seinare til Gøysa i Forsand. Katarina vart gift med Torgeir Ånundson, og det er mogeleg at dei biudde på Gard. Det er stor etterslekt etter denne "lagmannsætta" på Gard. Ætta blir gjeme kalla «Gard-Toressonætta» eller «Berge-ætta» etter garden Berge i Forsand. Sjå m.a. Sigleif Engens omtale i «Forsandboka». 6. Den neste av stormennene på Gard var 0lav Nilsson, og han må vi opphalda oss noko lenger med. I rettssaka om Tøgje frå 1597, som blir omtala nedanfor, får vi vita korleis han fekk hand om det gamle adelssetet, og vi kan sitera nokre av dei heimelsbreva som vart lagde fram i rettssaka: «Først forne Her Oluf Nielssønns .....hans beseiglede pergamendtz kjøbebreff, wdgiffuidtt. sancte Priscæ dag [truleg 18. januar] anno 1451, inneholdendis at Thore Gaardtzønn och Thorgeir Aanunndtzønn, medt Catharine, Gaardtz dother hanns quinde, haffuer sold forne her Oluff Nielsønn, thrye menndtz werck j den jord Gaardenn, ... jtem et andit her Oluff Nielsønns kjøbebreff wdgiffuit anno 1450.....lydendis paa thoe menndtz werch paa forne Thalge, som war kiøpt aff Aslag Østensøn.» Heimelsbreva fortel at Olav Nilsson i to omgangar sikra seg fem mannsverk i Tolga, tre kjøpt av søskena Tore og Katarina og to kjøpt av Aslak Østensson, som truleg hadde teke over par- ten til Gunnar Toresson. Eit mannsverk var i gamalnorsk tid ein eigdom som var så stor at bon- den og hans familie kunne driva åleine, men måt- te ha hjelp av minst ein vaksen arbeidskar. Fleire kjelder opplyser at mannsverket skulle vera på ti månadsmatsbol, dvs. betala ei landskyld som i verdi svara til ti laupar smør. Med sine fem . mannsverk skulle altså Tolga eller Gard vera på 50 mmb. - det fortel at Gard var ein storgard. Til samanlikning kan nemnast at Hauskje, som i sei- nare tid har hatt ei matrikkelskyld om lag like stor som Gard, truleg berre var på fire mannsverk (sjå bd.II, s. 257-59). Garden Meling her på Talgje er omtala som to mannsverk. Olav Nilsson vil bli nærare omtala nedanfor, men først skal vi føra vidare historia om dei som budde på Gard i den tida vi her har kalla stormannstida.

9. 1 rettssaka om Tøgje-marka i 1597 er nemnt-at I Sjur Matsson budde på Gard og hadde nekta i Halvard på Meling å setja opp ei inngjerding for hestane sine (sjå Meling, brukar nr. 4). Han var av Losna-ætta fra Sogn og hadde tidlegare budd på Randa («Hjelmeland» 111, s. 215; sjå også Byre,,«Folket i mellomalderen», og omtalen av gardane på Halsnøy). I ei kjelde frå 1532 er han kalla Sjur Matsson på Talgje, og i «Sjernarøyboka», s. 469-70 er det rekna med at dette var Nord-Talgje, men det må vera feil. Kor lenge han budde på Gard, veit vi ikkje.

Halvard Bjørkvik Finnøy Gard og Ætt, III, Fogn, Talgje og Fisterøyene, s.249-52