Low Countries, Crossroads of Religions (1521-1789)

Inleiding

Dit project beoogt een index van religieuze en filosophische stromingen die via de Lage Landen betekenis hebben gehad voor de wereld van vandaag. Het uitgangspunt hierbij is de rol van de Republiek als aziel voor vluchtelingen, én als vertrekpunt voor migraties naar nieuwe werelden. Terwijl alternatieve meningen elders doorgaans hardhandig onderdrukt werden, ontstond in de Republiek een klimaat van dialoog en vernieuwing.

Deze index leidt naar subprojecten rond diverse stromingen, waar dan hun protagonisten die in de Lage Landen woonden of tijdelijk asiel vonden worden belicht. In sommige subprojecten kan dat ook hun politieke beschermheren omvatten, of notabele volgelingen.

Het project vertrekt vanaf de excommunicatie van Martin Luther (1521), omdat de ontwikkeling van de protestantse kerken (niet in het minst onder invloed van Johannes Calvijn) de basis vormt voor de omwentelingen. We sluiten dit tijdperk af met de Franse Revolutie in 1789, omdat dit symbolisch is voor het begin van een algemene godsdienstvrijheid - en meteen ook het einde van geloofsvervolging als motief voor de grote migratiestromen.

Introduction. This project seeks to index religious en philosophical currents that emerged in the Low Countries and that have been signifcant for the world we know today. We focus on the role of the Dutch Republic as a haven for refugees and as a point of departure for migrations to new worlds. Whereas deviant beliefs and opinions were harshly suppressed elsewhere, the Dutch Republic offered a climate where dialogue and new ideas could thrive. This index leads to subprojects that focus on these currents, an highlights the protagonists that lived (even temporarily) in the Low Countries. Some subprojects may also include the political sponsors of these currents, or their notable followers. We take Martin Luther's excommunication in 1521 as the starting point, as the protestant churches (not in the least through John Calvin's influence) had a tremendous impact on political change. We close the project with the French Revolution in 1789, as it is symbolic for a new era of freedom of religion - and thus also the end of religious persecution as a key motive for migration.

16de eeuw

De katholieke kerk was sinds eeuwen de enige erkende religieuze instelling in West-Europa, nauw verweven met de politieke instituties. In de 16de eeuw verschuift de economische macht naar de Lage Landen, waar de politieke macht bij een sterke burgerij ligt. Deze burgerij wil vrije handel en dynamische politieke, lokale instanties - en was in toenemende mate wars van de politiek en religieuze beslissingen die elders werden genomen. Dit keerde zich tegen de Habsburgers en Spanje, die de skepter voerden over de Lage Landen. De reformatorische ideeën sloten hier goed bij aan. Deze keerden zich tegen de politieke macht van de kerk, tegen corruptie en decadentie - en streefden naar een meer zuivere kerk en vrijere geloofsbelevenis. Dankzij de sterk ontwikkelende boekdrukkunst kregen deze ideeën snelle verspreiding - en groeiende aanhang. Diverse cruciale gebeurtenissen in de Lage Landen (Verbond der Edelen, Raad van Beroerten, Alteratie, Plakkaat van Verlatinghe...) gaan vanaf 1565 enorme consequenties hebben op de Europese politiek (zie het project Revolutie in de Lage Landen (1565-1588). In 1588 is de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een feit: het is de enige republiek in de wereld, en wordt het kruispunt waar politieke en religieuze vluchtelingen uit heel Europe een thuis vinden - en vaak een nieuw vertrekpunt voor verdere emigratie naar de nieuwe werelden.

16th Century. For centuries, the catholic church had been the only recognized religious institution in Western Europe, tightly knitted into the political interests and powers of the time. During the 16th century, economic power gradually shifts to the Low Countries, where political power resides with strong middle classes. These middle classes wanted free trade and dynamic, local political institutions - as opposed to decisions that were made far away. The growing unease turns against the Habsburg and Spain, who ruled the Low Countries at that time. The reformist ideas find a good audience here. The reformists reject the political might of the church, and are critical of its corruption and decadence. They aim for more religious purity and tolerance of new ideas. Helped by the emerging book printing techniques, these ideas are spreading rapidly, gaining a growing following throughout Europe. From 1565 onwards, a sequence of critical events in the Low Countries (the Compromise of Nobles, the Council of Troubles, the Alteration, the Act of Abjuration...) will have a dramatic impact on the political map of Europe (see the Revolution in the Low Countries (1565-1588) project). In 1588, the Dutch Republic is born: as the world's only republic, it offers asylum for political and religious refugees from all over Europe.

Belangrijkste stromingen (major currents)

• * Katholicisme in de 16de eeuw (catholicism)
  • De Reformatie in de 16de eeuw (reformation)
• Andere stromingen (other currents)
  • Anabaptisten (anabaptists)
  • Mennonieten (mennonites)
  • Luthersen
  • Calvinisten

17de eeuw

Na het ontstaan van de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden omstreeks 1570 was de Gereformeerde Kerk de officiële staatskerk geworden. De leer en de organisatie van deze kerk was in sterke mate gestoeld op de opvattingen van Calvijn. Er was dan ook een sterk streven om bindende belijdenisgeschriften in te voeren. Hiertegen verzette zich een aantal meer gematigde predikanten. In 1610 stelde de hofprediker ds. Uytenbogaerdt namens deze groep een proteststuk, de zogenaamde Remonstrantie, op die bij overheid en kerk werd ingediend. Deze Remonstrantie ging verder over de vraag of de kerk over de staat, danwel de staat over de kerk moet heersen, en over het theologische vraagstuk van de uitverkiezing (predestinatie). Met name dit vraagstuk werd door de groep die bindende belijdenisgeschriften wilde invoeren op de spits gedreven. Beide partijen schoven twee Leidse hoogleraren als hun kampioenen naar voren, namelijk Arminius (remonstrant) en Gomarus (contra-remonstrant).

De Synode van Dordrecht Om de geschillen te beslechten werd er in 1618 in Dordrecht een kerkvergadering, de zogenaamde Synode van Dordrecht, bijeengeroepen. Voorzitter was ds. Bogerman uit Leeuwarden, een uitgesproken en fel contra-remonstrant. De Remonstranten werden niet als gelijkgerechtigden uitgenodigd, maar als beklaagden gedagvaard, waartegen hun scherpzinnige woordvoerder Episcopius tevergeefs protesteerde. De strijd liep toen vervolgens zo hoog op, dat Bogerman driftig werd en op 14 januari 1619 de remonstranten kort en goed wegjoeg. Kort daarop werden 200 predikanten afgezet en velen daarvan verbannen. Deze stichtten nog in datzelfde jaar 1619 in Antwerpen hun "Remonstrantse Broederschap". Velen keerden spoedig in het geheim weer terug en begonnen in Amsterdam hun eigen kerkdiensten te houden. Vanaf 1631 gebeurde dat zelfs openlijk. Hoewel ze in de Republiek steeds officieel verboden bleven, werden ze doorlopend oogluikend geduld. In die tijd bouwden ze hun vele schuilkerken.

• Remonstranten
• Arminianen (Rijnsburgers/Collegianten)

(Under Construction)