Follow
Kobiety nie były i nie są objęte powszechnym obowiązkiem służby wojskowej, w związku z tym ich udział w formacjach wojskowych był przed II wojną światową marginalny. Już wówczas jednak zdarzały się sporadyczne przypadki ich służby w wojsku, także w Polsce, w tym w tak elitarnych formacjach, jak na przykład lotnictwo. Pilotem była por. WP Janina Dowbór-Muśnicka (córka gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego), która została zestrzelona na wschodnich Kresach RP i dostała się do sowieckiej niewoli, w której – z uwagi na wybitny udział ojca w kampanii polsko-bolszewickiej – zarejestrowała się pod przybranym nazwiskiem Lewandowska. Zginęła wraz z innymi więźniami Ostaszkowa w Katyniu.
Kobiety pełniły natomiast w szerokim zakresie służbę pomocniczą podczas działań wojennych 1939 r., głównie jako sanitariuszki, na mniejszą skalę zaś jako szyfrantki, w łączności itp.
Żywiołowy rozwój polskiej konspiracji niepodległościowej, tworzonej pod obiema okupacjami: niemiecką i sowiecką (w latach 1939–1941) odbywał się przy bardzo licznym udziale kobiet. Były to matki, żony, siostry, koleżanki i przyjaciółki pierwszych konspiratorów, które w naturalny sposób przejmowały funkcje w łączności, propagandzie, legalizacji czy wywiadzie. Bez ich udziału wprost trudno sobie wyobrazić jakąkolwiek poważną organizację.
Ułatwione zadanie miały te organizacje, które powstawały na bazie przedwojennych kierunków politycznych, albowiem rola kobiet w nich była znaczna, niektóre partie i stronnictwa miały nawet wydzielone piony kobiece. Tak było w przypadku obozu narodowego, w którego ramach istniała przed wojną Narodowa Organizacja Kobiet (NOK)[1]. Miała ona własną strukturę organizacyjną. Obóz narodowy jednakże nie był jednolitą organizacją polityczną już przed wojną. W związku z tym, w warunkach okupacji wyłoniło się z niego kilka ugrupowań konspiracyjnych, które odegrały poważną rolę. Zaliczała się do nich Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), która powstała 13 października 1939 r. (znana początkowo pod nazwą Organizacja Wojskowa Stronnictwa Narodowego – OWSN). Równolegle z nią powołano Narodowo-Ludową Organizację Wojskową (NLOW). Były one podporządkowane różnym odłamom konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego (SN), najsilniejszej przed wojną partii politycznej. Wkrótce po nich, już 15 października 1939 r. utworzony został pion wojskowy Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR), pod nazwą Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (OWZJ).
Od początku ich istnienia działały w nich również kobiety, choć dokumentacja z tego okresu jest znikoma i trudno określić zarówno ich liczebność, jak i formalne struktury, w których występowały najczęściej. Z wymienionych wyżej organizacji zachowały się w szerszym zakresie jedynie dokumenty NOW. Pion kobiecy w SN podlegał początkowo pod wydział I (organizacyjny) Zarządu Głównego (ZG), jako Dział Kobiet, a na niższych szczeblach odpowiednio pod wydział I w Zarządach Okręgowych, Powiatowych, Obwodowych (Rejonowych) i w Placówkach. Dział Kobiet składał się początkowo z referatów: organizacyjnego, wychowania i propagandy, pracy społecznej i samopomocy koleżeńskiej oraz Pomocniczej Służby Wojskowej Kobiet (PSWK), która stanowiła kobiecy pion wojskowy w ramach NOW. PSWK oznaczana była w dokumentach organizacyjnych także jako Pomocnicza Służba Kobiet (PSK). Z czasem przyjęta została nazwa: Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet (NOWK). Początkowo składała się z referatów wyszkolenia wojskowego i wychowania ideowego, a następnie rozbudowano ją o kolejne referaty: służby sanitarnej, łączności, służby zaopatrzenia i służby wartowniczej[2].
Pionem kobiecym w NOW i SN kierowała początkowo Władysława Stroynowska „Maria”. Jego kadry rekrutowały się głównie z działaczek przedwojennej NOK, a w czasie okupacji główny ciężar pracy spoczywał na żeńskiej młodzieży akademickiej, z kręgów Młodzieży Wszechpolskiej. Trzon organizacyjny, obok Władysławy Stroynowskiej, stanowiły: Genowefa Jeschke „Genula”, Halina Lesiecka „Ewa”, Anna Matyjanka „Anita”, Zofia Miniewska-Kardaszewicz „Nina”, Halina Wądołowska, Zofia Puciłowska, Alina Zadzierska-Glińska „Alina” i inne[3]. Szyfrantką KG NOW była cały czas Maria Majewska-Madlerowa „Irena”. Kobiety od początku działalności ponosiły ogromne straty, ze względu na powierzanie im najbardziej niebezpiecznych funkcji kurierek i kolporterek prasy. Podejmowały również swe obowiązki w zakresie przerzutów zagranicznych, głównie na Węgry. Po rozbiciu jednej z takich komórek pod koniec 1939 r. została aresztowana m.in. Maria Wiśniewska z Tarnowa, która mimo ciężkiego śledztwa do niczego się nie przyznała, nikogo nie wydała i została zesłana do Oświęcimia.
Od początku istnienia centralnego tygodnika SN i NOW „Walka” (który ukazywał się od kwietnia 1940 r.) bardzo ważną rolę nie tylko w jego kolportażu, ale także redagowaniu odgrywały kobiety. W skład zespołu wydawniczego wchodziły m.in. Helena Kruszewska „Ciocia” oraz Wanda i Janina Szczęsne (żona i siostra redaktora naczelnego Ryszarda Szczęsnego). Podczas dekonspiracji drukarni, mieszczącej się wówczas na ulicy Okrężnej 10 (Sadyba), 4 grudnia 1940 r., doszło do półgodzinnej walki z Gestapo, w której zginęli por. Ryszard Szczęsny, zecer Zdzisław Geiger, drukarz NN i 19-letnia Janina Szczęsna „Orlicka”. Ciężko ranny zecer J. Kubecki oraz Wanda Szczęsna zostali aresztowani, a po wyczerpującym śledztwie zginęli w obozach koncentracyjnych. Wanda (która była wówczas w ciąży, straciła nienarodzone dziecko podczas brutalnych przesłuchań na Gestapo przy alei Szucha) razem z matką zostały rozstrzelane w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück na wiosnę 1943 r.[4] Opis walki w grypsie z więzienia przesłała swym przełożonym Wanda Szczęsna. Stał się on podstawą artykułu relacjonującego dramat, który opublikowano po wznowieniu pisma w numerze 22 z 30 maja 1941 r.[5]
Tragiczne na ogół były również „wpadki” kolporterek prasy. W 1941 r. na stacji w Siedlcach zostały aresztowane z paczkami „Walki” i innej prasy Anna Matyjanka „Anita” i Halina Wądołowska. Rozstrzelano je w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück. W Częstochowie przy Rynku Wieluńskim punkt kolportażu prasy prowadziły dwie młode siostry (NN), które zginęły podczas najścia Gestapo. Kobiety organizowały również zwolnienia aresztowanych członków organizacji, przekupując niemieckich żandarmów. W wyniku takiej próby uzyskania zwolnienia zatrzymanego kpt. Adama Mireckiego „Stwosza”, komendanta Okręgu Lwów NOW (a po scaleniu z AK oficera organizacyjnego w sztabie Inspektoratu Lwów) podjętej przez Jadwigę Nowak-Przygodzką „Gusię”, została ona na początku stycznia 1944 r. przekazana w ręce Gestapo i trafiła do więzienia na Montelupich w Krakowie.
Ważnym zagadnieniem było stałe szkolenie polityczne i organizacyjne, które przechodziły wszystkie zaprzysiężone kobiety. Po złożeniu egzaminów stanowiły one kadrę organizacyjną, która werbowała następne członkinie i przeprowadzały dalsze kursy.
Do zadań pionu kobiecego należało także organizowanie pomocy dla osób aresztowanych i ich rodzin, pozostających w trudnej sytuacji materialnej. Była to trudna, odpowiedzialna i niebezpieczna działalność, wymagała bowiem odwagi, poświęcenia i wyszukiwania więźniów w różnych aresztach, a ponadto każdorazowo ustalenia, pod jakim nazwiskiem dana osoba została aresztowana.
Kpt. Maria Mirecka „Marta” – komendantka główna Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Kobiet (NZWK)
Od końca 1941 do lutego 1943 r. komendantką główną NOWK była Wanda Swoboda „Wanda”. W poszczególnych Okręgach pionami kobiecymi dowodziły zaś: w Warszawie Maria Tryjarska-Czachowska „Maria”, w Warszawie Ziemskiej – por. Janina Sokołowska-Jelińska „Ewa”, w Radomskim – Wanda Otwinowska „Babcia”, w Częstochowskim – Zofia Kanczewska „Karola”, w Krakowskim – Krystyna Żychowicz „Grażyna”, w Rzeszowskim (COP) – Maria Mirecka „Marta”, w Lubelskim – Maria Dobrowolska „Marysia”, w Białostockim – Maria Łukasiewiczowa, następnie nauczycielka Maria Kaimówna (aresztowana w 1943 r. i wywieziona do Ravensbrück), po niej zaś studentka medycyny Wanda Krzyżanowska „Wanda”, w Lwowskim – Helena Madurowicz „Maria Malinowska”. Obsadzone były również te funkcje w Okręgach: Poznań, Łódź, Śląsk i w Podokręgu Nowogródek, ale brak jest danych personalnych z tych terenów. Ogółem w NOWK było około dziewięć tysięcy kobiet.
Tryb pracy uregulowany był „Wytycznymi Organizacyjnymi” NOWK, które przewidywały między innymi:
Narodowa Organizacja Kobiet zostaje powołana do życia jako Wojskowa Służba Pomocnicza, a to do:
1. służby wartowniczej
2. służby sanitarnej
3. służby łączności
4. służby propagandowej
Zadaniem NOWK jest:
a) przygotowanie się do odpowiedniego rodzaju służby,
b) współpraca w czasie konspiracji z oddziałami wojskowymi w zakresie zaopatrzenia, łączności i propagandy,
c) zastąpienie, względnie uzupełnienie oddziałów wojskowych w momencie przystąpienia tychże do działania bojowego [...].
NOWK jest częścią składową Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) i jako taka podlega Komendzie Wojskowej[6].
Do zadań wydziału organizacyjnego należało między innymi: organizowanie komend, organizowanie oddziałów i zapewnienie sprawnego funkcjonowania danej komendy[7]. W jego skład wchodziły kierowniczka wydziału oraz referaty: spraw ogólnych, werbunku i organizacji oddziałów, łączności organizacyjnej, samopomocy, finansowy. Wydział szkoleniowy składał się z kierowniczki wydziału i referatów: szkolenia wojskowego, wyszkolenia sanitarnego, wyszkolenia łączności, wyszkolenia propagandy. Na czele wydziału propagandy stała kierowniczka, a podlegały jej referaty: techniczno-organizacyjny, wychowania ideowego, kolportażu. Na najniższych szczeblach organizacyjnych (w obwodach i placówkach) obowiązywał podział na plutony NOWK i drużyny oraz sześcioosobowe sekcje (1+5).
W związku z podpisaniem umowy scaleniowej między Armią Krajową i Narodową Organizacją Wojskową, co nastąpiło w listopadzie 1942 r., struktura i funkcjonowanie pionu kobiecego w NOW zostały zreorganizowane i dopasowane do pionu Pomocniczej Służby Kobiet (PSK) w AK. W dniu 25 stycznia 1943 r. rozkazem KG NOW powołana została w związku z tym Komenda Główna Służby Pomocniczej Kobiet dla Wojska (jednakże w licznych dokumentach organizacyjnych, szczególnie w Okręgach i Powiatach, określano ją w dalszym ciągu zamiennie jako NOWK). Jej pierwszy rozkaz nosi datę 25 lutego 1943 r. Czytamy w nim:
Kobiety zorganizowane i przygotowane w szeregach organizacji Kobiet Stronnictwa Narodowego do czynnej pracy obywatelskiej i organizacyjnej w momencie rozprawy zbrojnej z wrogiem winny być przekazane Narodowej Organizacji Wojskowej, jako służby pomocnicze: sanitarna, łączności, zaopatrzenia i wartownicza [...].
Służba Pomocnicza Kobiet dla Wojska jest częścią składową Oddziałów Kobiecych i jednocześnie wchodzi w skład NOW i podlega organizacyjnie Komendom NOW (rozkazodawstwo, wytyczne w pracy), służbowo podlega Komendzie Głównej Kobiet dla służb: sanitarnej, zaopatrzenia, łączności, wartowniczej.
Komendantka Kobiet wchodzi automatycznie w skład Kierownictwa Kobiet na odnośnym szczeblu Okręgu, Powiatu (Dzielnicy), Obwodu[8].
Rozkaz podpisany jest przez kierowniczkę Centralnego Wydziału Kobiecego SN, „Jadwigę” (Halinę Podczaską) i komendantkę Służby Pomocniczej Kobiet dla Wojska (NOWK) – „Ludmiłę” (Ludmiłę Moszoro). Zawiera on ponadto zakres obowiązków poszczególnych wydziałów, służb i referatów służb kobiecych na szczeblu Okręgu i Powiatu.
Stefania Firkowska „Feluś” kobieta-partyzant w szeregach NSZ (oddział kpt. Józefa Wyrwy” ps. „Stary”). 20 kwietnia 1946 r. uprowadzona z domu rodzinnego przez funkcjonariuszy UB i ślad po niej zaginął.
Pierwsza odprawa kierownictwa NOWK (szczebla centralnego i okręgowego) odbyła się w maju 1942 r. W tym okresie kierownictwo stanowiły, oprócz komendantki głównej Ludmiły Moszoro „Ludmiły”: Elżbieta Dubaj „Zosia” – kierowniczka organizacyjna, „Łucja” (NN) – kierowniczka pionu łączności, „Eta” (NN) – kierowniczka sanitariatu i Janina Skrzyńska „Zbigniewa” – kierowniczka kwatermistrzostwa. Po ostatecznej reorganizacji, dokonanej przez komendanta głównego NOW, ppłk. Józefa Wacława Rokickiego „Michała” w dniu 15 sierpnia 1943 r., skład KG NOWK wyglądał następująco: komendantką główną została por./kpt. Halina Jabłońska – Ter-Oganian „Barbara”, pierwszą zastępczynią i kierowniczką organizacyjną – Maria Rasiówna (Grabowska) „Marysia Lwowianka”, kierowniczką szkolenia – Maria Kornasowa „Weronika”, kierowniczką zaopatrzenia – Janina Skrzyńska „Zbigniewa”, „Zdzisława”, kierowniczką sanitariatu – dr Walentyna Bitnerowa „Jadwiga”. Podległość organizacyjna była podwójna: wojskowo NOWK podporządkowano KG NOW, a politycznie Zarządowi Głównemu SN.
Janina Przysiężniakowa „Jaga” – łączniczka i sanitariusza NOW-AK, żona komendanta Okręgu NOW mjr. Franciszka Przysiężniaka „Jana”. Aresztowana przez funkcjonariuszy PUBP Nisko w marcu 1945 r. i zamordowana. Była w siódmym miesiącu ciąży
Proces scaleniowy NOWK ze służbą kobiet w AK-PSK, który trwał od wiosny 1943 r., ukończony został, z powodu licznych przeszkód natury organizacyjnej i ideowej, dopiero w lipcu 1944 r. Przedstawicielki NOWK, ze względu na liczne stany organizacyjne oraz wysoki stopień wyszkolenia profesjonalnego, objęły eksponowane funkcje w Wojskowej Służbie Kobiet przy KG AK, a także w komendach Okręgów i Obwodów. Przykładowo, kpt. Halina Jabłońska – Ter-Oganian (pod nowym pseudonimem „Danuta”) została II zastępczynią komendantki WSK, mjr. Marii Wittek „Miry”, do Referatu Inspekcji weszły Maria Kornasowa „Weronika” i por. Maria Raś-Grabowska (pod nowym pseudonimem „Wiesława”), do Referatu Sanitarnego dr Walentyna Bitnerowa „Jadwiga”, do Referatu Administracyjnego por. Janina Skrzyńska „Zbigniewa” (jako zastępczyni referentki)[9]. Komendantką PSK na szczeblu Okręgu AK została m.in. Wanda Otwinowska „Babcia” (Okręg Kielecko-Radomski). Podobnie było w Podokręgu Rzeszów i wielu Obwodach AK. Krystyna Żychowicz „Grażyna”, „Pola” została zastępczynią komendantki WSK w Okręgu Krakowskim AK.
Elżbieta Kozanecka „Baśka” – łączniczka i sanitariusza NZW w oddz. st. sierż. Wiktora Stryjewskiego „Cacki”. Podczas próby aresztowania 8 marca 1949 r. rozerwała się granatem w bunkrze
Kobiety z NOWK wzięły także liczny udział w akcji „Burza”, pełniąc przy oddziałach partyzanckich rolę łączniczek i sanitariuszek, a także działając w służbie oświatowej oraz jako kolporterki prasy konspiracyjnej. Uczestniczyły również w Powstaniu Warszawskim. Na przykład por. Janina Sokołowska-Jelińska „Ewa”, „Ewa Ziemska” była referentką WSK w sztabie płk. Karola Ziemskiego „Wachnowskiego” na Starówce, a po jej kapitulacji przeszła do Śródmieścia, do sztabu gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”. Odznaczona została m.in. Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Komendantka główna NOWK, kpt. Halina Jabłońska Ter-Oganian „Danuta” i por. Janina Skrzyńska „Zbigniewa” po upadku Powstania na odprawie szefostwa Wojskowej Służby Kobiet AK w dniu 3 października 1944 r. zgłosiły się ochotniczo do stalagu kobiecego (ukrywając stopnie oficerskie), do opieki nad jeńcami-kobietami[10].
Po wojnie kobiety, które służyły w NOWK, były represjonowane przez władze bezpieczeństwa PRL. Na przykład Janinę Jelińską „Ewę” w 1951 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał na dziesięć lat więzienia. Maria Berkowska „Iza”, w czasie okupacji kierowniczka referatu organizacyjnego w Okręgu Warszawa Ziemska, aresztowana przez Gestapo 10 lutego 1944 r. wraz z matką, siostrą, szwagrem i kuzynką (przeżyła obóz koncentracyjny Ravensbrück, za bohaterską postawę w śledztwie odznaczona Krzyżem Walecznych), w 1952 r. skazana została na karę dożywotniego pozbawienia wolności (jej mąż Karol otrzymał karę śmierci).
Od l. Janina Jankowska „Baśka”, por. Kazimierz Krasowski „Głuszec” (szef PAS Pow. Bielsk Podlaski NZW). Leży: Arkadiusz Michalak „Orlik”. Zdjęcie z pocz. lat 50-tych.
Bardzo mało wiadomo o sekcji kobiecej w Związku Jaszczurczym, choć kobiety odgrywały tam wybitną rolę w niezwykle rozbudowanym i sprawnym pionie wywiadu[11], ponadto, tak jak w innych organizacjach niepodległościowych, brały udział w redagowaniu oraz kolportażu prasy i meldunków, zakładały i sprawowały pieczę nad punktami kolportażowymi i lokalami organizacyjnymi. Obok zaangażowania kobiet w ZJ, istniało podziemne stowarzyszenie kobiece „Wiara i Wola”, podlegające Organizacji Polskiej. Działało ono we wszystkich środowiskach: inteligenckim, robotniczym, wiejskim i szkolnym. Również o nim wiemy niezwykle mało[12].
We wrześniu 1942 r. doszło do porozumienia różnych organizacji konspiracyjnych o obliczu narodowym, z których powstały Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). W ich skład weszły przede wszystkim: część NOW, która nie uznała scalenia z AK w 1942 r., oraz ZJ. W NSZ, analogicznie jak w innych organizacjach, istniał wydzielony pion kobiecy, pod nazwą Pomocnicza Służba Kobiet. Brakuje dokumentów z początkowego okresu istnienia tej jednostki. Jednakże na podstawie zachowanej Instrukcji organizacyjnej z 10 września 1943 r. można określić jej strukturę i zadania. Przewidywała ona mianowicie następujące kobiece służby pomocnicze: sanitarną, łączności, wywiadowczą, propagandy, wartowniczą, intendencką i komunikacji.
https://www.legimi.pl/ebook-o-najnowszej-historii-polski-zebrowski-...
Dodatkowe zrodla: