Hendrina Bezuidenhout, b4c6d9e2f4

Gedoop: 13 januarie 1822

___________________________________________________________________

Notas deur David Abraham Swanepoel

Tans (16 Jan 2019) word die geboorteplek van die persoon aangedui as Pietermaritzburg. Haar sterfkennis sê Ladysmith, Natal. Die geboortejaar is 1821. Dis onmoontlik dat sy in dié jaar in Natal gebore kon wees, synde die vroegste vorm van ‘n nedersetting eers in 1824 in Port Natal (Durban) was. Ek doen aan die hand dat sy by Ladismith, Weskaap gebore kon wees. Die dorp is self eers in 1852 gestig, maar dit kon in die omgewing wees. Haar stiefpa het uit die destydse groot Swellendamdistrik aan die Groot Trek deelgeneem.

Die huidige aanduiding van haar sterfplek is ook nie korrek nie. Kaalfontein was haar plaas, maar sy is in die “Potchefstroom Burgher Camp” oorlede.

Die twee Bezuidenhouts in die Slagtersnek-gebeurtenis was haar grootooms.

Daar word na haar genealogie verwys deur Stutterheim [1]. Dit is kompleks.

Haar pa sterf in 1823 en haar ma trou daarna met Pieter Johannes Hendrik Botha.

Haar ma en stiefpa was in die Louis Tregardt trek. Preller [2], in sy inleiding tot die gepubliseerde dagboek verwys foutiewelik na haar as Hendrina Botha. Die rede hiervoor is dat haar pa Hendrik Frederik Bezuidenhout om een of ander rede in alle gepubliseerde bronne nie in verband gebring word nie. Stutterheim het die verbande uit 'n ongepubliseerde familiebybel en deur vernuftige redenasie samgestel. Met haar broer Diederik as sentrale punt bewys hy ook dat sy inderdaad op 13 Januarie 1822 te Beaufort-wes gedoop is en nie die oudste kind ...f1 is nie maar ...f4. Haar ouderdom is belangrik vir die gedragsontledings aanstons. Haar geboortedatum is 23 Oktober 1821, wat haar 15-16 maak tydens die vermeldings in die dagboek. Die eerste daarvan is in April 1837.

Ek haal aan waar sy genoem word in Tregardt se dagboek en daar word veral na haar gedrag gekyk. Soos met ander mense varieer sy spelling gedurig. In haar geval is dit Hendriena, Hendrien en Henderiena. Waar nie aangehaal nie, gebruik ek die moderne vorm Hendrina, wat ook op haar sterfkennis voorkom.

Vry 14 April 1837 “De anderen dag kwam Jan Pretorus en zijn vrouw bij mijn in huis, en zei, dat Juffrouw Schepers gister haar kinderen geslagen heb omdat Hendriena zoo uit gevaren ben tegens haar, toen zij van de tuin terug gekomen ben met de jongetjes kinders van ouwe Strijdom en van haar. Die tuin is omtrind 3 kwart uuren van ons huis af, op een bergh gelegen. Toen zij te huis kwam voer zij uit in schelt woorden en drigeminten reden voerende, en zei, dat mijn vrouw zoude gezegt hebben, dat Hanna Schepers mooijer is als zij; maar zij zei, Hanna Schepers ken haar moijegheid inserere in anus” (in haar gat steek).

Preller gebruik ‘n latynse eufemisme.

“Het staat vooreers vraaij genoeg voor een jonge juffrouw om zoo een taal te voeren; nog voegde zij er bij, dat Piet Trigard ook zegt, dat hij liever na Hanna Schepers vrij als na haar, maar hij ken na zijn moer loopen. Ik kon niet begrijpen wat Juffrouw Schepers voor die praatjes kon dat gesproken is van mijn vrouw en Pieta, ook had de bastaard mijd van Albach haar ook beschindert eer zij van de bergh af was had (zij) gezegt, dat zij zoo ver met de jongetjies alleen loop. Katrijn, dat was de mijd, zei dat het niet waar is. Zij had gezegt, dat zij voelen zal hoe het smaak als zij van de bergh af komp, dat zij om haar gelagt heb toen zij de avond siek was toen zij van de bergh afgekomen is.”

In so ‘n klein gemeenskap neem ek aan dat skindery sou hoogty vier.

Sat 13 Mei 1837 Die mees komiese, maar ook potensieël gevaarlikste insident in die geselskap wat veronderstel was om “vroom” te wees, is die volgende.

“Tegen de avond kwam ouwe Strijdom mijn zeggen, dat ouwe Botha kwaat is op Carolus. Met dat hij dat zei horde wij hard spreken bij de winkel. Ik stond op om te zien wat het was, hoorde ik de gekijf van een vrouw, die in scheldwoorden reden voerende die geheel buitensporig was. Ik ging er na toe, om te zien wat voorgevallen was. Toen ik daar kwam was het ouwe Botha zijn vrouw en ouwe Botha, met Carolus, had grote rusie met elkander. Ik vraag aan Carolus wat het was; zei hij, dat hij een mes, die ouwe Botha voor juffrouw Schepers gemaakt heb in zijn handen genomen had om te zien, en eer hij daar om dag, brak de mes een stuk af. Zei ouwe Botha tegen hem, dat zoo met hij een mes maak het aan stukkend is; zei (ik) aan Carolus hij moet die mes aan die vrouw betalen. Carolus zei, dat hij het doen wil, dat hij messen heb of wat zij daar voor hebben wil. Daarop is hij na juffrouw Schepers gegaan, gaf hij haar een mes uit zijn sak. Zij wouw het niet aannemen, gaf haar de mes hoewel tegen haar zin. Hij (zei) uit boerte, dat het met hem zoo gaat als met Jan met de ouwe merrie; die is van de vliegen doot, en nu is het van de rijen na mijn, om de osse te halen!

Haar dogter, Henderina, was juis bij, brag het ten eersten aan haar moeder over. Carolus was weer bij ouwe Botha in de winkel, was zij allebij te vreden, zei Carolus aan mijn. Hij was met ouwe Botha weer in gesprek over de mes, dat hij het uitrekte, dat hij een kouijd smit is en hij niet. Onder de praaten kwam juffrouw Botha met haar dogter aangewaaijd, en voer in scheld woorden uit zooals wij gehoord heb. Onder de wijl had zij en haar dogter niet een opgehouden met keijven, en ouwe Botha en Carolus sprak zo sterk tegen elkander, dat het voor mijn na bakklijen begos te lijken. Zei ouwe Botha dat hij weet, dat Carolus sterker is als hij, maar dat het op doot en leven gaat. Ik kon nog niemand die daar bij was kon een word daar tegen spreken, want het was eene gevloek en geschel van die vier dat ik verbaas blijf staan. Op les hoorde ik dat Carolus zei, of ouwe Botha hem met de mes drijgde, en nam (hij) een stuk houijd op en zei, dat hij hem moes steken; ging ouwe Botha in de deur van de winkel staan, laat Carolus de stuk houijd staan en stap na hen toe, en met dat ouwe Botha zijn kop draide sloeg hij hem met zijn vuijst omtrind zijn oor. Viel hij ten ondersten boven. Toen was het met schellen en vloeken met juffrouw Botha en haar dogter nog ruijm een graat erger.”

Al goed wat mens van hierdie alterkasie kan sê is dat Hendrina lojaal aan haar stiefpa was.

Son 14 Mei 1837. “Is Jan Pretorus met zijn vrouw en Juffrouw Schepers, Cornelia (en) Pieta met de jongetjes kinderen na Doors en Rossetoe zijn kraal gegaan, en Hendriena is met de vrouwen meegegaan; heef Doors voor hen patattas en mielies laate kooken.”

Nie ‘n opmerking van groot belang nie, miskien het sy self besluit om met die ouer vroue saam te gaan om skinderstories te vermy!

Vry 16 Junie 1837 “Den 15de de avond, sat Pieta, Diederik, Louw en Willem Strijdom bij ouwe Strijdom zijn wagen; hoorde ik Jan, Carolus en ouwe Strijdom,- die aile bij mijn wagen zateen verwart geschreuw van ouwe Strijdom zijn klijn kinderen. Men dag ten eersten dat de heele boele in volle brand was. Wij ging ten spoedigste daarop af, was het Wellem Strijdom en Louw Albach die hand gemeen was over Henderina, ouwe Botha zijn stief dogter. Louw zouw gezegt hebben dat Willem jaloers is op hem omtrind die mijsie; Willem had die onderlaag. Men zei dat Willem de eerste sloeg, en Louw slaat hem tegen de disslboom, kon hij niet rittereeren viel hij over de disselboom. Sprong Louw toe op hem, heb Pieta hen weer van elkander gemaak, wouw Willem niet weer een tweede keer slaan. Daarop ging ouwe Strijdom aan vloeken en swetsen; wouw Louw met een huislat slaan, nam wij hem die af en zei, dat hij bet niet doen moet, dat hij het moet laate begaan dat het kinders is. Liet hij hem bepraaten.”

Ongeag die menings dat Hanna Scheepers mooier is, is dit duidelik dat Hendrina gewild was – in so ‘n mate dat sy die primitiewe instink van manlike kompetisie in die seuns wakker maak.

Grobler [3] skryf in sy inleiding: “Tregardt se dagboek is die enigste oorspronklike Voortrekkerbron waarin daar direkte verwysings na seks is en wel by minstens twee geleenthede (1837:16 Junie en 5 Augustus)” [2]

Steeds Vry 16 Junie 1837 “De anderen dag zei Hendriena, dat zij dat ook goed gemaakt wil hebben, dat gezegt is, dat zij in de rivier op Louw Albach zijn schoot gezit heb. Ik zei of van op de schoot sitten dan wat komen zal, en zei van rugtrekken komd niets. Du Preez had in de veld met een mijsie die schaapherster was, rug getrokken, had de mijsie na verloop van tijd een kind, wierd Du Pree oak beschuldig, dat hij in de veld bij haar gewees is. Zei hij van ja, maar dat hij niets gedaan had als met haar rug getrokken; gaf de Juts hem zoo veel te verstaan, dat het dan wel zijne weesen kon, als hij zoo ver met haar gekorswild heb. Vraag hij, of van rugtrekken dan ook een kind komen ken. Du Preez wierd voor zoo ver voor onschuldig gehouden.”

Preller definieer rugtrek as “Kinderspelletjie waarby twee met die rugge teenmekaar, die arms aan weerskante inhaak, en die een beurtelings die ander van die grond lig. Dit klink te infantiel vir tieners en volwassenes. Wie die Du Preez en die herderin was weet ons nie, waarskynlik mense wat nog in die Kaap gewoon het. Hulle het egter gemeenskap gehad, in die era net voor die Groot Trek, in ‘n tyd toe so iets volgens onderwys en kerke van my skooljare (1965-1976) nie veronderstel was om te gebeur nie. Die mense was “vroom”.

Verder stem ek saam dat daar een of ander vorm van intimiteit tussen Hendrina en Louw plaasgevind het. Eerstens, waar daar ‘n rokie is, is daar ‘n vuurtjie as jy vanself ontken wat jou nie gevra is nie, iets wat nie op ‘n gegewe tyd ter sprake was nie. “De anderen dag”. Tregardt klink uiters skepties oor haar ontkenning. Hy moes haar goed geken het.

Op die stadium moet ons net “in de rivier” kwalifiseer. Ons weet dat tot diep in die 20ste eeu plaaskinders en jong volwassenes kaal, maar apart geswem het. Voor sementdamme en regte swembaddens hedendaags op plase, het mense in kuile geswem in spruite – periodiese mini-riviere. So ook swartmense. In die epos van Theo Wassenaar, Nomo se wraak, is daar een strofe:

Same het ons by die swemkuil, / As die jong fris meide baai, / Weggeskuil in biesie-ruigtes, / Waar die wind die papkuil swaai. [4]

Dit was nie bokant wit jong mans verhewe om jong vroulike baaiers te gaan afloer nie, volgens ‘n radioprogram op Radio Suid-Afrika in die 1970s waarvan ek ongelukkig nie ‘n verwysing kan gee nie. Die afloerdery was volgens berekening omtrent 1920, steeds in die “vroom” tydperk, kinders en kleinkinders van die mense wat op die Groot Trek was.

Waar Tregardt praat van in die rivier, bedoel hy in ander kontekste in die dagboek, langs die rivier, by die rivier. Wat tussen Hendrina en Louw gebeur het, sal ons nooit weet nie. Die waarskynlikheid daarvan dat hulle kaal in die rivier of 'n kuil gesit en vry het is laag. Hendrina was nie later swanger nie. ‘n Verdere faktor egter om te onthou is dat Louw van gemengde bloed was – iets waarvan mense in die latere politieke klimaat nie sou van wou weet nie. Dis ‘n wonder dat die dagboek gepubliseer is, maar Tregardt se Afrikaans-Nederlands was nie baie verstaanbaar nie en mense het nie analities en krities gelees nie.

Die onverifieerbare uitlatings van Katryn Albach, Louw se suster, bo dui daarop dat Hendrina ‘n redelik ongeinhibeerde sosioseksuele orientasie kon hê. In Boeretaal, sy was ‘n wilde meisie. Haar vuil taal en aanranding van ‘n swartman is ‘n verdere aanduiding van ‘n impulsiewe, agressiewe, ongeinhibeerde persoonlikheid.

Ek wil net byvoeg dat ek nie wil moraliseer oor haar seksuele gedrag nie. Vir die tieners op die trek, met hormone wat oortyd werk, weinig keuse van maats en min privaatheid, moes die trek hel gewees het.

Volwassenes het natuurlik ook drange gehad. Die ander verwysing is na Jan Pretorius en sy vrou: “Toen wij te huis komd, was Jan daar gewees om zijn vrouw te halen. Hij had zoo een lekker stuk pampoen gebraaijd, zij zouw het met hem komen eeten. Toen de school uit was, was hij aanstons met haar de rivier op.” Onmiddelik daarna vervolg Tregardt: “ lk zei als Louw maar lang zal suigen”. Hierdie is nie Louw Albach nie, maar die Pretoriusse se tweejarige seun. Hy bedoel waarskynlik dat hoe langer die kind soog, hoe minder die kans op ‘n nuwe swangerskap.

Woens 21 Junie 1837 “Tegen de avond kwam juffr. Schepers mijn en Carolus vragen, met haar mee te gaan na Albach. Lalie [Albach] zouw gezegt hebben, dat overleedene Gert Schepers in Albach zijn huis aan Calidons rivier, in genwoordigheid van ons, dat juffr. Botha een onegte kind ben, en dat het zoo slegte familie is dat zij niet nodig heb hun voor baas of meester te erkennen! Ik was verwondert over die rede van die mensch! En zei, dat als het waarheid was ik overleeden Gert uit de droom zoude geholpen hebben, wand hoewel dat ouwe Geere onegte kinderen heb, weet ik zeer wel dat dat zij van de eerste vrouw en egt gebooren ben! Vraag ik Lalie waarom zij zoo wat zeggen ken. Zij antwoorde dat het onwaar is, dat zij dat gezegt heb. Ik vraag aan Hendriena, wanneer zij haar dat gezeg had. Zij zei: gister, eer gister, voor eergister. Ik vraag waar dat het was. Zij andwoorde in de rivier. Ik vraag wie bij haar was. Zij zei, zij was aileen. Vraag ik wie ik nu gelooven zal? Zij zei, ik kon haar gelooven. Ik zei, na regten ken ik haar al zoo min gelooven als Lalie. Zij began van ouwe dingen; zei ik dat haar daar niet naa gevraagd word; dat wij aileen verlang dat zij bewijs wat zij zeg, wand dat zij bij gevolg voor leugenaar blijven ken. Zij zei, dat Lalie het aan haar moeder ook gezegt heb. Ik vraag: wanneer. Zij zei: bij onse ouwe kraal. Vraag ik, waar (om) haar moeder dan (niet) op de ogenblik daar werk van gemaak heb. Zei jufr. Schepers, dat Catrijn dat gezegt heb, en dat de Bossemans van Jan ouwe Botha de naam gegeven heb van hamelsteert. Catrijn wouw Hendriena onder een lat krijgen; zei ik, dat zij het prubeeren moet; ging zij weg.”

“Ik zei aan Jufr. Schepers, dat de een zijn ja zoo goed is als de ander zijn nee, en als een slagen krijg de ander ook, wand dat zij allebij verdient heb. Ik zei dat, als ik mijn gevoelen daar over zeggen moet, dat als zij goede vrienden is zij met malkander spreek de een zoo veel als de ander; en als zij kwade vrienden word, zoo als kinders die een van de ander vertellen wil wat zij same gesprooken heb. Verder zei ik aan Hendriena, dat (zij) nooit eits zeggen moet wat zij niet bewijsen ken, of zij haar niet schaam om voor leugenaar te staan; wand als ik wis dat het de waarheid is wat zij zegt, Lalie niet kon vrij weesen,- een man te beschuldigen die doot is, meschien tot speijd voor de vrouw en kinderen. Ik zei aan Lalie, zij in het toekomende niet weer aan een kind eits moet zeggen van andere menschen, maar wel aan vader of moeder, en dat op de ogenblik.”

Juffr. Botha is natuurlik Hendrina se ma, Hendrina se pa was Bezuidenhout. Mens kan aanvaar dat sy haar ma se eer (in die morele kode van die tyd) wou beskerm, maar die verdere relaas kom neer op ‘n oor en weer geliegery. ‘n Ander saak, dat Jan Pretorius se boesmanwerkers Hendrina se stiefpa die naam Hamelstert gegee het, word ook betrek. Antjie Scheepers wat op haar beurt haar oorlede man se waardigheid wou beskerm teen leuens, is ook nie wyser nie. Mens kan maar net jou kop skud soos Tregardt oor die “rede[nasie] van die mens!”

Don 22 Junie 1837 “De middag kwam de oude Kaffer met de pot die de poot uit is, en een partij brag pampoene, boonen ter ruil. Bij jufr. Botha kon zij niet overeen komen, riep die meijden die ouwe kaffer, kwam hij bij mijn en zei, dat de klijn noijen hem geslagen heb. Hij had een knop op zijn oog, vraag ik wie het was, zei men dat het Hendriena is.”

Synde ek in Tregardt se taal aanhaal, word teenswoordig onaanvaarbare woorde net so gebruik. So hier het die ” klijn noijen” tot geweld oorgegaan omdat die onderhandelinge tussen die swartman met haar ma misluk het? In hierdie geweldadige geselskap is dit nie net die mans wat aanrand nie. Elders bewapen Lalie haar met ‘n stok wanneer Pieta Trichardt haar wou, en wel aangerand het. Hendrina moes vreeslik baie geweld, of miskien ook ‘n stuk hout of iets gebruik het om ‘n knop te veroorsaak aan die man se oog. Of baie fris en sterk gewees het!

Woensd. 19 Julie 1837 “De morgen is Hendriena ook in de school gegaan als schoollier.”

Dit is goed, want haar broer Diederik het uitgeloop. Dit het darem ‘n bietjie geletterdheid aan die mense gegee.

Woens 15 Nov 1837 Die finale trek oor die Drakensberg stel ontsettende uitdagings aan die geselskap. Botha se osse wil nie trek nie. Verskillende kombinasies van osse van verskillende trekkers word probeer. Tregardt skryf: “maar die van haar was zoo steeks geslagen en gegooijt met klippen, dat die ook niets doen kon.”

Hier sien ons nog ‘n aspek van die geweldadige gewoontes van die trekkers, dieremishandeling. Dit stem nie uit ‘n ‘’bunny hugger” lewensuitkyk by myself nie. As plaasseun weet ek dis bloot stom-dom-onnosel om diere so te behandel. Swepe is daar om deur die geluid diere aan te moedig om te beweeg, nie om hulle heeltyd te beseer nie. Nog minder gooi jy hulle met klippe. In my tyd was die ossewa-era lank verby, maar vee moes nog verskuif word en soms op voertuie gelaai word. Met ‘n verbouereerde bees kry jy niks uitgerig nie.

Om na die punt terug te kom, skryf Tregardt verder: “Zijn vrouw deed niets als huilen, zijn stiefdogter begon ook.”

Hier gee die vurige Hendrina in. Mens moet seker simpatie hê met baie hoë stresvlakke wat hulle ervaar het. Antje Botha was nie een van die aantal vroue wat die oorgangspunt gevind het nie. Uiteindelik kom almal darem die berg oor.

Hendrina oorleef die malaria in Delagoabaai. Sy was deel van die groep wat met die skip na Port Natal gereis het. Sy trou op ‘n onbekende tydstip, maar waarskynlik tussen 1839 en 1841, met Pieter Willem Labuschagne. Haar eerste 2 kinders word aangedui as gebore te Pietermaritzburg, en wel op datums toe dit al bestaan het (vanaf 1842). Die derde kind word gebore op Kaalfontein, Potchefstroom. No 4 word in die Geni boom tans aangedui as Weenen, maar sy sterfkennis sê Pietermaritzburg. Daarna is almal weer te Potchefstroom gebore, sommige aangedui as Kaalfontein wat mettertyd in die nuwe distrik van Ventersdorp val. Die geboorte te Petermaritzburg se omgewing verteenwoordig waaskynlik ‘n reis daarheen en nie ‘n verhuising nie. Haar laaste kind word gebore op haar ouderdom 41 en word net ‘n paar maande oud.

Mens wonder of Hendrina nog so moeilik was met afsterwe. Sy was immers na familie van die “infamous Bezuidenhout clan”. Dit was nie net die Slagtersnekgroep nie. ‘n “Troublemaker”, ene Wienand Bezuidenhout, het in 1829 na die kolonie teruggekeer wie se leuens tot paniek onder die Afrikaners en Britse setlaars gelei het. [5] Hendrina was ‘n engeltjie teenoor hulle.

Was haar gees geblus toe die Britse magte haar op haar plaas kom haal het? Or did she give HMs troops a piece of her mind? Dis opmerklik vanaf haar sterfkennis, dat hulle in besonder alles vernietig het: haar testament, skynbaar die hele plaas, alle onroerende eiendom.

Haar naam verskyn op 'n gedenkmuur van die "Vyfhoek" konsentrasiekamp te Potchefstroom. Daar is geen individuele grafstene gefotografeer nie. Dit wil voorkom of die terrein platgestoot is en dat net 'n gedenkteken en die agtkantige gedenkmuur op die perseel is.

Bronne:

1. HFF Stutterheim. Die Bezuidenhouts in die trek van Louis Trichardt, Familia XXIV, 1987 no 3

2. Louis Trigardt; Gustav Schoeman Preller. Dagboek van Louis Trichardt, 1836-1838 Kaapstad : Nasionale Pers, 1938. Ons geskiedenis-serie. https://repository.nwu.ac.za/handle/10394/8774

3. Louis Tregardt se dagboek 1836-1838 - vertaling en aantekeninge deur Jackie Grobler. Litera, 2013.

4. https://chessaleeinlondon.wordpress.com/afrikaanse-gedigte/. Besigtig op 2020-05-01

5. Robin Binckes. The Great Trek Uncut: Escape From British Rule: The Boer Exodus From The Cape Colony 1836 - Pinetown : Thirty Degrees South Publishers, 2013. p183

Inligting verskaf as Oop Toegang onderhewig aan lisensie CC BY-NC-ND 4.0 - Creative Commons https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode

Kwytskelding: geen verantwoordelikheid word aanvaar vir enige foutiewe of onakkurate inligting nie, hetsy aangehaal, herverpak of self geskryf.